Склонение возратных местоимений

29- кесте

число падежи	единственное число	множественное число
Атау Ілік Барыс Табыс Жатыс Шығыс Көмектес	өзім өзімнің өзіме өзімді өзімде өзімнен өзіммен	өзіміз өзіміздің өзімізге өзімізді өзімізде өзімізден өзімізбен

Жалпылау есімдіктері

4. Жалпылау есімдіктері (определительные местоимения) дают общее представление о лице и предмете.

К определительным местоимениям относятся: бәрі, барлық, барша (все, весь), бүкіл, күллі (все), бар (бар әлем), бүтін, түгел (весь, все целиком, всякий, каждый).

Такие определительные местоимения, как бүкіл, күллі, түгел являются неизменяемыми и выполняют в предложении роль определения.

Определительные местоимения в предложении выступая в качестве определения, предшествуют определяемому слову. Например: барлық факультет (все факультеты), әрбір студент (каждый студент).

Те, которые имеют окончания принадлежности, получают собирательное значение и изменяются по падежам.

Болымсыздық есімдіктері

5. Болымсыздық есімдіктері (отрицательные местоимения) – ешкім (никто), еш нәрсе, ештеме (ничто, ничего), ешқандай (никакой), ешқашан (никогда), ешқайда? (никуда?), ешқайдан? (ниоткуда?), ешқалай? (никак). Из них употребляется в значении:

1) Существительных – ештеме, ешкім, ешқайсысы и они изменяются по падежам и числам.

2) Прилагательных –ешқандай, ешбір и они не изменяются по падежам и числам.

Они употребляется в отрицательных предложениях при наличии отрицательных слов жоқ, емес и аффиксов –ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе, -сыз/-сіз.

Например: Санаттан ешқандай хабар болмады. Бүгін бастық ешқайда кеткен жоқ. Ол менімен ешқашан сөйлескен емес.

Белгісіздік есімдіктері

6. Белгісіздік есімдіктері (неопределенные местоимения) на предметы, признаки, количества указывают неопределенно. Они употребляются вместо:

1. Существительных – біреу (кто-то), кейбіреу (некоторые, кто-то), бірдеме (что-то), әркім (каждый), әрне (что-то), кімде-кім (кто-либо), әлдене (что-либо);

2. Прилагательных – бір (некий), кейбір, қайсыбір (некоторый), әр, әрбір, кейбір (каждый);

3. Числительных – бірнеше (несколько), әлденеше, біраз (несколько);

4. Наречия - әрқалай, әлдеқалай (какой-либо, как-то), әлдеқайдан (откуда-либо), әлдеқашан (давным-давно).

Запомните:

кей, қай, бір, әр, әлде употребляются в сочетании с другими местоимениями и пишутся слитно. Например: кейбір студенттер (некоторые студенты), әрбір адам (каждый человек).

Сұрау есімдіктері

7. Сұрау есімдіктері (вопросительные местоимения). В казахском языке к ним относятся:

Кім? (кто?), не? (что?), неше?(сколько?), нешінші? (который?), нешеу? (сколько?), қай? (какой?), қайсы? (который?), қайдан? (откуда?), қандай? (какой?), қанша? (сколько?), қашан? (когда?), қалай? (как?), қайтіп? (каким образом?), немене? (что такое?), қайда? (где? куда?), қайдан? (откуда?)

Они изменяются по падежам, а местоимения кім? не? принимают окончания принадлежности, изменяются по числам.

В предложении, выступая в роли определения, стоят перед определяемым словом. Например: Әлия нешінші курста оқиды?

Выполняя функцию сказуемого, стоят в конце предложения.

Например: Сіздің әкеңіз қайда? Выступая в качестве обстоятельства или дополнения употребляется перед сказуемым.

Например: Спектакль қашан басталады? Сен бүгін кімді көрдің?

Сұрау есімдіктерінің септелуі

30- кесте

число падежи	единственное число	множественное число
Атау Ілік   Барыс   Табыс   Жатыс   Шығыс   Көмектес	Кім? не? Кімнің? Ненің? Кімге? Неге? Кімді? Нені? Кімде? Неде? Кімнен? Неден? Кіммен? Немен?	Кімдер? нелер? Кімдердің? Нелердің? Кімдерге? Нелерге? Кімдерде? Нелерді? Кімдерде? Нелерде? Кімдерден? Нелерден? Кімдерден? Нелерден?

Сөз мағыналары — негізгі мағына және туынды мағына болып екіге бөлінеді.

СӨЗДІҢ ТУРА ЖӘНЕ КЕЛТІРІНДІ (АУЫСПАЛЫ) МАҒЫНАСЫ

Сөз белгілі зат, құбылыс, ұғым, түсініктердің атауы болады да, негізінде, сол бастапқы атауы мағынасында айтылады. Кейде сөйлем ішінде сөз бастапқы, тура мағынасында қолданылмай, өзге бір түсінік ретінде ауыспалы мағынада да қолданылады. Мысалы, Құрман ұстаның сегіз сиыры бар. Апай майлы төстікті отқа үйте бастады деген сөйлемдердегі сегіз, майлы деген сөздер өздерінің бастапқы тура мағыналарында қолданылған. Ал Семіздің аяғы сегіз («М. М.»), Ол үйдің дастарқаны майлы деген сөйлемдердегі сегіз, майлы деген сөздер өздерінің бастапқы мағыналарында айтылмай, ол сөздерге жаңа келтірінді, ауыспалы мағыналар жүктелген. Мұндағы сегіз деген сөз санды білдірмей, көп деген ұғымды білдіріп тұр, яғни мал семіз болса, еті көп болады деген ұғымды береді. Дастарқаны майлы дегендегі майлы деген сөз дастарқанға май жұққан, кірлеген деген ұғымды бермей, ол үйдің дастарқанының үстінде асы мол болады, яғни ол үй асты мол береді деген ұғымда айтылып тұр.

Сөйтіп, сөздің зат, құбылыс, ұғым, түсінік, болмыс, амал-әрекеттерге тағылған атау түріндегі бастапқы мағынасын т y p a м a ғ ы н a дейді. Ал сөз мағынасы ауыстырылып, бастапқы ма-ғынасынан өзге мағынада қолданылса, оны сөздің к e л т i p i н д i немесе a y ы c п a л ы м a ғ ы на с ы дейді.

Сөйлемнің түрлері.

Сөйлем түрлері

Сөйлем құрылысына қарай жай сөйлем және құрмалас сөйлем болып екіге бөлінеді. Бір ғана ойды білдіріп, бір ғана интонациямен айтылатын сөйлем жай сөйлем деп аталады да: екі я одан да көп жай сөйлемнен құралып, күрделі ойды білдіретін сөйлемді құрмалас сөйлем дейміз.

Сөйлем айтылу мақсаты мен интонациясына қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты және лепті сөйлем болып бөлінеді.

Хабарлы сөйлем - айтылу мақсаты хабарлау, суреттеу, баяндауды білдіретін сөйлемнің түрі.

Мысалы: Мен жалақы алдым.

Сұраулы сөйлем - жауап алу мақсатымен қарай айтылған сөйлем.

Сұраулы сөйлемдер мынадай жолдармен жасалады:

а) Сөйлемде сұрау есімдігінің қолданылуы арқылы. Не үшін?

ә) ма, ме, ба, бе, па, пе, ша,ше шылауларының қолдануы арқылы. Жерім жаман ба?

б) ғой, қой, ау, еу шылауларының, ә, сірә сияқты оқшау сөздердің; болар, шығар, қайтеді, білемін деген көмекші сөздердің сұрау мәнінде қолданылуы арқылы:

– Осы ғой алған жоспары? – Иә, осы.

в) Сұрау интонация арқылы. Япырай, ие бермей кетпесе?

Бұйрықты сөйлем - біреуге бұйыру, тілек – өтініш ету мақсатында айтылған сөйлем.

Бұйрықты сөйлемде интонация біркелкі бола бермейді: бірде хабарлы сөйлем интонациясымен айтылса, бірде лепті сөйлем интонациясымен айтылады да, соған сәйкес сөйлем соңында нүкте(.) я леп белгісі(!) қойылады. Бұйрықты сөйлемнің баяндауышы етістіктің бұйрық рай тұлғасынан және бұйрық не шартты рай тұлғасына тілек-өтініш мәнді –шы, -ші жұрнағының үстеуі арқылы жасалады. М: Бар! Шап! Жиып кел тегіс! – деді...

Лепті сөйлем - айтушының көңіл күйін (қуану, ренжу, зеку, алу, өкіну т.б.) білдіретін сөйлем.

Лепті сөйлем ерекше әуенмен айтылып, дауыс ырғағы сөйлем соңында да көтеріңкі қалыпта болады. Соған сәйкес сөйлем соңында леп белгісі (!) қойылады. Құнанбай қатты зекіп қалып:

– Жә тоқтат! – деді. (М.ә)

Жұрнақ пен жалғау.

ҚОСЫМШАЛАР

Жеке тұрғанда мағынасы жоқ, түбір сөзге жалғанып, сөздің лексикалық мағынасын өзгертетін, сөздің грамматикалық мағынасын түрлендіретін сөз бөлшегі қосымша деп аталады. Қосымшаларда, біріншіден, лексикалық мағына болмайды, екіншіден, сөзден бөлек қолданылмайды, үшіншіден, қосымшалардың дыбыстық варианттары болады. Мысалы -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер.

Қосымшалардың көпшілігі дыбыстық жағына өзгергіш, түрленгіш келеді, демек, қосылатын сөздердегі дауысты және дауыссыз дыбыстардың әуеніне қарай үйлесіп үндесіп отырады.

Қосымшалар мағынасына және атқаратын қызметіне қарай жұрнақ және жалғау болып екі топқа бөлінеді.

ЖҰРНАҚТАР

Жұрнақ дегеніміз — өзі жалғанған сөзге лексикалық немесе грамматикалық мағына үстейтін қосымшалар. Мысалы: бүркіт және бүркітші деген сөздер түбірлес сөздер болғандарымен, екеуінің лексикалық мағынасы бір емес, екеуі — екі басқа сөз. Жұрнақтардың қызметтері де, мағыналары да біркелкі емес, әр түрлі. Кейбір жүрнақтар түбір сөздің мағынасын өзгерткенімен, сол сөзді басқа бір грамматикалық категорияға ауыстырып жібермейді. Мысалы: мал мен малшы деген сөздер лексикалық мағынасы жағынан басқа-басқа сөздер, бірақ белгілі грамматикалық мағынасы жағынан зат есімге жатады. Кейбір жұрнақтар белгілі бір сөз табына тән сөздерді басқа бір сөз табына ауыстырады. Шеге, түз, аяк, дегендер зат есімге тән сөздер болса, оларды -ле(шегеле), -да(тұзда), -та(аяқта) жұрнағы етістікке айналдырып тұр.

Сөйтіп, сөздің мағынасын өзгертіп, жаңа сөз тудыратын жұрнақты — сөз тудырушы жұрнақ деп атайды. Мысалы: киім, өнім деген сөздер -ім, жұрнағы арқылы ки, өн сөздерінен туған. Сондай-ақ aш, тол сөздерінен -ық жұрнағы арқылы ашық, толық деген жаңа сөздер жасалған. Сөз таптарының әрқайсысының өзіне тән категориялары тудыратын мұндай жұрнақтардың лексикалық қызметінен гөрі грамматикалық қызметтері анағұрлым басым болады. Мұндай жұрнақтарды сөз түрлендіретін жүрнақтар деп атайды.

Жалаң жүрнақ деп мағына жағынан да, форма жағынан да бөлшектенбейтін бір бүтін жұрнақты айтады. Мысалы: білім, кешкі, ойла, кеспе, малшы, ұшқыш дегендердегі -кі, -ла, -ne, -шы, -қыш жұрнақтарының әрқайсысы мағына жағынан, тұлға жағынан да біртұтас жұрнақ.

Мағына жағынан бір бүтін бола тұрса да, құрамы жағынан кемінде екі я онан да көп жалаң жұрнақтардан құралып (бірігіп) жасалған жұрнақтар күрделі (құранды) жұрнақтар деп аталады. Мысалы: Тұрғылықты, көтеріңкі, ашпалы деген -легі -ғылықты, (ғы-лық-ты), -іңкі (ің-кі), -палы (па-лы) т.б.

ЖАЛҒАУЛАР

Жалғаулар түбірге жаңа мағына үстемдейді. Олар өздері жалғанған сөзді сөйлемдегі басқа сөздермен жалғастырып, байланыстырады. Мысалы: Шұғалар өлеңдерін тоқтатып, арқаннан mycmi –лар -дер көптік мағынаны, -i меншіктілік мағынаны білдіретін жалғау, -н -нан объектіні білдіретін жалғаулар, олар сөз бен сөзді байланыстырып тұр. Жалғаулар түбір сөзге де, туынды сөзге де жалғана береді.

Казақ тілінде төрт түрлі жалғау бар. Олар: 1.Септік жалғау. 2.Көптік жалғау. 3.Тәуелдік жалғау. 4. Жіктік жалғау.

Сөйтіп, сөзге грамматикалық мағына үстейтін. сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшаны жалғау дейміз.

Зат есім.

В казахском языке вопрос кім? (кто?) употребляется только по отношению к человеку, во всех других случаях употребляется не? (что?).

К одушевленным относятся существительные, обозначающие людей, животных. Например: қыз (девочка), құлын (жеребенок), қарлығаш (ласточка).

К неодушевленным относятся остальные существительные. Например: мектеп (школа), қала (город), қант (сахар).

Категория рода в казахском языке отсутствует, но слова имеют логические родовые различия. Например: Сіңілім үшінші класта оқиды. (Моя сестра учится в третьем классе). Әкем – зейнеткер. (Отец - пенсионер). Сиыр бұзаулады. (Корова отелилась).

Основные синтаксические функции – быть подлежащим и дополнением. Также могут выступать в роли дополнения, определения и обстоятельства. Например: көптен күткен көктем де келді. (Пришла долгожданная весна). Бұл әпкемнің қызы. (Эта дочь моей сестры).

Профессор лекцияны бастап кетті. (Профессор начал читать лекцию). Әкем – дәрігер. (Отец - врач). Біз бүгін тауға барамыз. (Мы сегодня пойдем в горы).