Cалыстырмалы шырай

Cалыстырмалы шырай образуется от положительной степени с помощью следующих суффиксов:

15- кесте

№	Если основа слова оканчивается на	окончания	примеры
твердая основа	мягкая основа
	гласные   согласные, звонкие или сонорные	-рақ/-рек -лау/-леу -ырақ/-ірек -дау/-деу -тау/-теу	аласарақ аласалау қызылырақ қызылдау пысықтау	тәттірек тәттілеу кеңірек кеңдеу сергектеу
	кроме этого: к словам, обозначаю-шим цвет присоеди-няются	-ғыл/-ғылт, -ғылтым -шыл/-шіл; -қай, -ғыш, -шылтым /-шілтім; -ілдір	бозғылт   ақшыл қоңырқай сарғыш	көкшіл   көкшілтім көгілдір

Күшейтпелі шырай

Күшейтпелі шырай образуется следующими способами:

16- кесте

№	способы	примеры
	путем прибавления к прилагательному усилительного слога путем сочетания прилагательного с усилительными наречиями: (ең – самый, өте – очень, тым – весьма, чересчур, чрезвычайно, аса, тіпті, орасан, шымқай, нағыз, тіптен, тым-ақ, нақ, керемет)	сап-сары (желтый-прежелтый), қып-қызыл (очень красный), үп-үлкен (большой-пребольшой) ең жақсы (самый хороший), өте үлкен (очень большой), тым қатаң (чересчур суровый)

Сын есімнің жасалуы

1. Отыменные прилагательные образуются с помощью следующих суффиксов:

17- кесте

№	окончания	примеры
твердая основа	мягкая основа
	-лы/-лі, ды/-ді, -ты/-ті -лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік -лас/-лес, дас/-дес,-тас/-тес -тай/-тей; -дай/-дей -сыз/-сіз, -шаң/ -шең, - шыл/ -шіл -қы/-кі, -ғы/-гі	жаралы, ақылды, тасты қалалық, аудандық, облыстық құрбылас, ауылдас, қанаттас, мұздай, суықтай сусыз, бойшаң, ұйқышыл қысқы, жазғы	көңілді, белгілі, көрікті өлкелік, күздік, көйлек-тік, көршілес, тілектес, елдес, түйедей, сүттей мінсіз, сөзшең, күлкішіл, күзгі, ішкі

2.Отглагольные прилагательные образуются с помощью следующих суффиксов:

18- кесте

№	окончания	примеры
твердая основа	мягкая основа
	-ғыш/-гіш -қыш/-кіш -малы/-мелі -палы/-пелі -қ, -к, -ақ, -ек -ық, -ік, -шақ/-шек -қыр/-ғыр -кір/-гір	жазғыш жабысқыш таңдамалы ашпалы мақтаншақ ширақ, ақсақ тапқыр алғыр	білгіш кеңескіш келмелі кетпелі еріншек сирек өткір білгір

Ілік септігі мен тәуелдік жалғаулары

Тәуелдік жалғау

В отличие от русского языка существует притяжательная форма, которая показывает приднадлежность данного предмета или явления какому-либо лицу (или предмету), коллективу.

І. Принадлежность одного какого-либо предмета или явления.

Притяжательная форма образуется путем прибавления к существительному следующих окончаний:

3- кесте

число	лицо	После гласных	После согласных
тверд.	мягк.	тверд.	мягк.
единст- венное	І менің	қала-м	іні-м	кітап/б-ым	дәптер-ім
ІІ сенің Сіздің	қала -ң қала -ңыз	іні -ң іні -ңіз	кітап/б -ың кітап/б -ыңыз	дәптер -ің дәптер -іңіз
ІІІ оның	қала -сы	іні -сі	кітап/б -ы	дәптер -і
множест-венное	І Біздің	қала-мыз	іні-міз	кітап/б-ымыз	дәптер-іміз
ІІ Сендердің Сіздердің	қала-ң қала-ңыз	іні-ң іні-ңіз	кітап/б-ың кітап/б-ыңыз	дәптер-ің дәптер-іңіз
ІІІ Олардың	қала-сы	ініс-і	кітап/б-ы	дәптер-і

ІІ. Принадлежность множества (нескольких) предметов и явлений. В этом случае к основе слова прибавляются сначала окончания множественного числа, затем притяжательные окончания.

4- Кесте

число	лицо	окончания
единст- венное	твердые	мягкие
І Менің	кітаптар-ым	дәптерлер-ім
ІІ Сенің	кітаптар-ың	дәптерлер-ің
Сіздің	кітаптар-ыңыз	дәптерлер-іңіз
ІІІ Оның	кітаптар-ы	дәптерлер-ім
множест- венное	І Біздің	кітаптар-ымыз	дәптерлер-іміз
ІІ Сендердің	кітаптар-ың	дәптерлер-ің
Сіздердің	кітаптар-ыңыз	дәптерлер-іңіз
ІІІ Олардың	кітаптар-ы	дәптерлер-і

Запомните!

1. Значение принадлежности передается путем присоединения к основам личных местоимений окончаний родительного падежа. Например:

Мен – менің (мой) Біз – біздің (наш)

Сен – сенің (твой) Сендер – сендердің (ваш)

Сіз – Сіздің (Ваш) Сіздер – Сіздердің (Ваш)

Ол – оның (его, ее) Олар – олардың (их).

2. В казахском языке отсутсвует категория рода, поэтому одно притяжательное местоимение выражает в русском языке три местоимений.

Например: менің – мой, мое, моя и т.д.

3. В отличие от русского языка, в казахском языке личные местоимения согласуются с предметом принадлежности.

Например:

менің кітабым – моя книга

сенің кітабың – твоя книга

оның кітабы – его (ее) книга

В казахском языке притяжательная форма местоимений (также и существительных) образуется при помощи суффиксов – нікі, -дікі, -тікі. Эти суффиксы присоединяются к основе слова, независимо от твердости и мягкости слога.

11- кесте

-нікі	после конечных гласных	кітап Анянікі, оқулық Аянанікі (книга Ани, учебник Аяны)
-дікі	после конечных звонких з, ж и сонорных	қалпақ атамдікі, сөмке Ораздікі (шляпа дедушки, сумка Ораза)
-тікі	после конечных глухих и звонких б, в, г, д	машина Ивановтікі, үй Мараттікі (машина Иванова, дом Марата)

Сөздердің байланысу тәсілдері

Сөйлемдегі сөздер бір-бірімен гармматикалық байланыста қолданылады. Кез-келген қатар тұрған сөздер бір-бірімен байланыса бермейді. Сөздердің сөйлемде байланысуының белгілі бір заңдылығы бар. Қазақ тілінде сөйлемдегі сөздер жалғау арқылы, шылау арқылы, сөздердің орын тәртібі арқылы, интонация арқылы байланысады.

1) Сөздер септік, тәуелдік, жіктік жалғаулары арқылы бір-бірімен байланысқа түседі. Осы жалғаулардың қатысуымен сөздің өзара байланысынан белгілі синтаксистік қатынас, грамматикалық мағына беріп отырады.

Мысалы: Мен өз Отан+ым+ды сүйе+мін. Мұндағы (-ым) тәуелдік жалғауы, (-ды) табыс септігінің жалғауы, (-мін) жіктік жалғауы.

2) Сөздер ретіне қарай шылаулар арқылы байланысады.

Мысалы: Қазақ елі бейбітшілік үшін ынтымағын нығайтады. Мұнда көмекші рөл атқарып тұрған үшін шылауы, ол мақсаттың мағынасын тудырып тұр.

3) Сөздер орын тәртібі арқылы да байланысады.

Мысалы: Тас жолды ағаш күрекпен күредік деген сөйлемде тас пен жол, ағаш пен күрек сөзі қатар түруы арқылы анықтауыштың қатынаста орын тәртібі арқылы байланысқанын көрсетеді. Ал егер осы сөздердің орнын өзгертіп жіберсек, мүлде басқа мағына немесе мағынасыз сөйлем туады (тас күрек, ағаш жол). Бұл сөздер бір-бірімен тиянақты орын тәртібі арқылы байланысқа түседі.

4) Интонация арқылы байланысу. Мұнда екі сөздегі орын тәртібі тиянақты болуымен бірге, екеуінің арасында айтылуда дауыс ырғағы сақталып, екінші сөз сәл көтеріңкі естіледі, ал жазуда ол сөздер сызықшамен ажыратылады.

Мысалы: Ол – бухгалтер.

Қазақ тіліндегі сөздердің өзара байланысу түрлерінің бес түрі бар. Олар: қиысу, матасу, меңгеру, қабысу, жанасу.

1) Бастауыш пен баяндауыштың жіктік жалғауы арқылы бір жақта және 1-2 жақьарда жекеше, көпше түрде байланысуын қиысу дейміз. Ілияс дүкеннен жүгіріп шықты деген сөйлемде Ілияс пен шықты, бастауыш пен баяндауыш ІІІ жақта қиысып тұр.

2) Ілік септік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздердің байланысу түрін матасу деп атайды. Менің әкем Бауыржанның батырлығын, қамқорлығын айтып отырушы еді. Осындағы менің әкем, Бауыржанның батырлығы, Бауыржанның қамқорлығы тіркестері матасып тұр.

3) Бағыныңқы сыңар мен бағыныңқы сыңардағы сөздің атау мен іліктен басқа септік жалғауларының біреуі жалғану не шылауы арқылы байланысу түрін меңгеру деп атайды.

Игілік Қызылжардан бұл жолы да ренжіп қайтып еді. Сөйлемдегі Қызылжардан қайтып еді меңгеріле байланысып тұр.

4) Сөздердің қатаң орын тәртібі нәтижесінде қатар тұру арқылы байланысу түрін қабысу деп атайды.

Отаным десем ойыма

Айдын шалқар көл түсер...

Осындағы айдын, шалқар көл дегендер берік орын тәртібі арқылы байланысқан, олардың орнын ауыстырсақ, байланыс бұзылады.

5) Басыңқы сыңар мен бағыныңқы сыңардың орын таңдамай, жақын да, қашық та тұруы арқылы байланысу түрін жанасу деп атайды.

Биыл ол мектепті бітіреді. Бұл сөйлемдегі биыл (бағыныңқы) сөзі бітіреді (басыңқы) сөзімен арасына сөз салып та, ол мектепті биыл бітіреді болып қатар тұрып та байланысады.

СЕПТІК ЖАЛҒАУЛАР

Тілімізде 7 септік жалғау бар. Олар: атау септік, ілік септік, барыс септік, табыс септік, жатыс септік, шығыс септік, көмектес септік.

Септік жалғаулары — зат есімдердің мағыналарын түрлендіріп, оларды басқа сөздермен байланыстыратын қосымшалар. Мысалы: Абай Найманның дауына билігін айтып қойған еді. (М.Ә.) Бұл сөйлемдегі Абай деген сөзді атау септік баяндауышпен (айтып қойған еді), Найманның дегендегі ілік септік ол сөзді тәуелдік жалғаулы сөзбен (дауын) байланыстырып, дауына дегендегі барыс септік, билігін дегендегі табыс септік ол сөзді айтып қойған еді деген етістікпен байланыстырып тұр.

Сөйтіп, септік жалғаулары сөздерді бір-бірімен байланыстыру қызметін атқарады. Қазақ тіліндегі септіктің аттары, сұраулары және жалғаулары мыналар:

Атау – кім? не?

Ілік – кімнің? ненің? –ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің.

Барыс – кімге? неге? қайда? –ға, -ге, -қа, -ке.

Табыс – кімді? нені? -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті.

Жатыс – кімде? неде? қайда? –да, -де, -та, -те.

Шығыс – кімнен? неден? қайдан? –нан, -нен, -тан, -тен, -дан, -ден.

Көмектес – кіммен? немен? –мен, -бен, -пен.

ЖАЙ СЕПТЕУ MEH ТӘУЕЛДІК СЕПТЕУ

Жай септеу деп септік жалғауларының тікелей зат есімдердің және басқа есім қызметін атқаратын сөздердің тура түрлеріне жалғануын, септелуін айтсақ, ал, тәуелді септеу деп септік жалғауларының зат есім немесе зат есім қызметін атқаратын басқа сөздердің тәуелді түрлеріне жалғануын айтамыз.

Септіктер	Сұраулары
	Жай септіктің сұра-улары	Тәуелдік септіктің сұраулары
1. Атау	Кім? не?	кім? кімім? кімің кіміңіз? кім? нең? нем? неңіз? несі?
2. Ілік	кімнің? ненің?	кімімнің? кіміңнің? кіміңіздің?
		кімінің? немнің? неңнің?
		неңіздің? Несінің?
3. Барыс	кімге? Here?	кіміме? кіміне? кіміңізге?
	(қайда?)	кіміне? неме? неңе? неңізге?
		несіне?
4. Табыс	кімді? нені?	кімді? кіміңді? кіміңізді? кімін?
		немді? неңді? неңізді? несін?
5. Жатыс	кімде? неде?	кімімде? кіміңде? кіміңізде?
		кіміңде? немде? неңде? неңізде?
		несінде? (қайда)
б. Шығыс	кімнен? неден?	Кімімнен? кіміңнен? кіміңіздей?
		кімнен? немнен? неңнен?
		неңізден? несінен? (қайда?)
7. Көмектес	кіммен? немен?	кіміммен? кіміңнен? кіміңізбен?,
	(қалай?)	Кіммен? неммен? неңмен?
		неңізбен? Несінен? (қалай?)

Септік жалғауы үндестік заңына бағынып жалғанады. Сондықтан, әрбір септік жалғаудың бірнеше дыбыстық варианттары бар.

Көмектес септік жалғауы буын үндесуіне бағынбай, жуан сөзге де, жіңішке сөзге де тек жіңішке түрінде жалғанады. Мысалы: қала-мен, өлеңмен.

Орыс тілінен енген 6, в, г, д дыбыстарына аяқталатын сөздерге септік жалғаулары қатаңнан басталып жалғанады.

Бұрынғы өткен шақ.

Давнопрошедшее время образуется двумя способами:

Путем прибавления к корню глагола суффиксов деепричастия – ып, -іп, -п плюс личные окончания лица. Например: жазу – жаз + ып + пын (написал (-а) оказывается),

бару – бар +ып +пын (ходил (-а) оказывается).

Отрицательная форма образуется путем прибавления к корню отрицательных суффиксов –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе, а затем суффикса деепричастия – п (так как основа оканчивается теперь на гласные) и соответсвующих личных окончаний.

Например: жазу – писать. жаз + ба + п + пын (оказывается не написал (-а)).

келу - прийти. кел + ме + п + ті (оказывается не пришел (-а)).

Запомните: Если основа глагола оканчивается на звук п, то при образовании деепричастия положительного значения звук п переходит в звук у: жабу – закрыть. жап – жау + ып (закрой - закрыв).