5 страница. Сацыяльна-эканамiчны крызiс у БССР (другая палова 80-ых гадоў)

Сацыяльна-эканамiчны крызiс у БССР (другая палова 80-ых гадоў). Супярэчнасць жыцця ў сярэдзiне 80-ых гадоў асаблiва востра праявiлася ў эканомiцы. Адзiная сiстэма ўласнасцi, цэнтралiзаванае кiраўнiцтва, улада партнаменклатуры прывялi да поўнага адмаўлення ўласцiвых эканомiцы законаў яе развiцця. Намячалiся канкрэтныя меры па выхаду з цяжкага стану на ХХХ з'ездзе КПБ. План прадугледжваў рост прадукцыйнасцi працы на 20%. Намечаны былi канкрэтныя меры па развiццю розных галiн прамысловасцi. Больш канкрэтна наконт рэформы эканомiкi гаварылася на чэрвеньскiм (1987г) Пленуме ЦК КПСС. Намечаны былi меры па пераходу да дэмакратычнай сiстэмы кiравання, арыентацыя на рынкавую эканомiку. Было прадугледжана ажыццяўленне пераходу на гасразлiк i самафiнансаванне многiх прадпрыемстваў БССР. У лiку першых у 1987г. на гасразлiк перайшлi прадпрыемствы i арганiзацыi Мiнбыту, Мiнгандлю, Беларуская чыгунка i iнш. Была створана праграма "iнтэнсiфiкацыя". Яе мэта - паскарэнне НТП ва ўсiх галiнах вытворчасцi. Дапамогу ў ажыццяўленнi праграмы аказалi навуковыя ўстановы. Гэта прывяло да таго, што былi дасягнуты некаторыя паляпшэнні ў капiтальным будаўнiцтве, рабоце транспарту i сувязi, аднак надзеi на наблiжэнне да рыначнай эканомiкi праз гасразлiк i самафiнансаванне не апраўдалiся. Пераўтварэнні ў сельскай гаспадарцы накiроўвалiся на змягчэнне каманднага кiраўнiцтва з боку партапарату. У 1988г. быў прыняты новы Прыкладны статут калгаса. Павышалася роля працоўных калектываў, брыгад, ферм i г. д. Але ўжо ў 1990г. становiшча на сяле не палепшылася, а наадварот стала яшчэ горшым, асаблiва ў прадуктовым забеспячэннi насельнiцтва. Сiстэма прадуктовых талонаў стала звычайнай з'явай. У гэтых умовах узнiмаюцца пытаннi аб пераходзе да розных форм i спосабаў гаспадарання на зямлi. Закон 1990г. прадугледжваў прыватную уласнасць у БССР. У сацыяльнай сферы адбылiся некаторыя змены. Зарплата рабочых павысiласяна 30%, калгаснiкаў - на 32%. Павялiчылiся выплаты з грамадскiх фондаў спажывання. Былi падняты стаўкi зарплаты ў бюджэтнай сферы. Ажыццяўлялася жыллёвая праграма. 2 млн. чалавек атрымалi жыллё. Павялiчыўся выпуск тавараў народнага спажыванння. Эканомiка пачынае пераарыентоўвацца на сацыяльную сферу. Стваралiся магчымасцi падпарадкаваць вытворчасць iнтарэсам i патрэбам працоўных. Але выявіўся шэраг недастаткаў: iнэртнасць мыслення, арыентацыя на ВПК i г. д., сказалiся на развiццi эканомiкi. Нязмерную шкоду нанесла рэспублiцы аварыя на Чарнобыльскай АЭС 26 красавiка 1986г. З гаспадарчага абароту выведзена 300 тыс. га сельгасугоддзяў, а недабор сельгаспрадукцыi склаў 3,5 млрд. руб. На сацыяльнае развiццё БССР непасрэдны ўплыў аказвае i экалогiя. У пачатку 80-ых гадоў выкiды шкодных рэчаў у атмасферу склалi 3 млн. тон угод. Узровень забруджвання рэк i азёр дасягнуў крытычнай мяжы. Пад канец 80-х гадоў становiшча некалькi стабiлiзавалася. Былi пашыраны паўнамоцтвы Дзяржкамiтэта БССР па ахове прыроды. У 1990г. былi прыняты "Асноўныя напрамкi аховы i аздараўлення навакольнага асяроддзя i рацыянальнага выкарыстоўвання рэсурсаў Беларусi на 1991-95г. г. i на перспектыву да 2000г. Такім чынам, на рубяжы 80-90 гадоў у сувязi са спадам вытворчасцi, нязмерным ростам цэн, высокiм узроўнем iнфляцыi становiшча ў сацыяльнай сферы ў рэспублiцы рэзка абвастрылася. Патрэбна было прыняць меры па выхаду з гэтага стану.

Станаўленне незалежнай РБ. У канцы 80-х - пачатку 90-х гадоў iдзе працэс набыцця рэспублiкамi сапраўднага дзяржаўнага суверэнiтэту. Першымi да рэалiзацыi гэтых мэт прыступiлi рэспублiкi Прыбалтыкi. У сакавiку 1990г. ВС Лiтвы першым з рэспублiк СССР абвясціў аб аднаўленнi поўнага дзяржаўнага суверэнiтэта Лiтвы. Рух за нацыянальнае адраджэнне ўзмацніўся i на Беларусi. 27 лiпеня 1990г. ВС БССР прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнiтэце рэспублiкi. Беларусь выбрала ўласны шлях развiцця, хоць i не выключыла магчымасцi аб'яднання з iншымi рэспублiкамі ў новы саюз. Гэта падцвярджаецца вынiкамi рэферэндума (сакавiк 1991г). Большасць насельнiцтва выказалася за ўваходжанне ў абноўлены Саюз. За поўную дзяржаўную незалежнасць выступіў БНФ. У сакавiку 1991г. ВС БССР прыняў пастанову "Аб канцэпцыi новага Саюзнага дагавору", уякой было ўказана, што Беларусь павiнна прыняць удзел у падрыхтоўцы Саюзнага дагавора. Адначасова ў гэтым месяцы быў прыняты Закон "Аб асноўных прынцыпах народаўладдзя ў Беларускай ССР" у якiм гаварылася, што ўся ўлада ў БССР належыць народу. Аднак спадзяваннi захаваць Саюз аказалiся нязбытнымi. Нацыянальныя рухі ўрэспублiках выступалi за незалежнасць, а дзяржаўная наменклатура - за Саюз як унiтарную дзяржаву. Жнiвеньскi загавар (1991г.) спрабаваў спынiць дэмакратычныя пераўтварэнні ў рэспублiках, але быў падаўлены. Гэта адчынiла шлях для хуткага набыцця рэспублiкамi поўнай незалежнасцi. Важнае значэнне для замацавання суверэнiтэта рэспублiкi i пераўтварэння яе ў незалежную дзяржаву мела абарона эканамiчнага суверэнiтэта Беларусi. 26 жніўня 1991г. сесiя ВС Беларусi прыняла Закон "Аб забеспячэннi палiтычнай i эканамiчнай самастойнасцi БССР". Усе прадпрыемствы і ўстановы, якiя размяшчалiся на тэрыторыi рэспублiкi, перадавалiся ва ўласнасць БССР. 19 верасня 1991г. быў прыняты Закон аб назве БССР, у адпаведнасцi з якiм яна пачала называцца "Рэспублiка Беларусь". Новым сцягам РБ з'явiлася палотнiшча бела-чырвона-белага колеру, а дзяржаўным гербам - "Пагоня". 18 кастрычнiка 1991г. быў прыняты Закон "Аб грамадзянстве Рэспублiкi Беларусь", якое з'яўляецца неад'емным атрыбутам дзяржаўнага суверэнiтэту Беларусi. 8 снежня 1991г. было падпiсана пагадненне ў Белавежскай пушчы (Украiна, Расiя, Беларусь) аб стварэннi Садружнасцi Незалежных Дзяржаў (СНД). Былi запрошаны для ўступлення ў Садружнасць i iнш. рэспублiкi. Цэнтрам СНД стаў г. Мiнск. Вялiкая работа праведзена па распрацоўцы асноўнага Закона РБ - Канстытуцыi. З гэтай мэтай яшчэ 20 лiпеня 1990г. была створана ВС Канстытуцыйная камiсiя. Уяе склад увайшлi народныя дэпутаты, вучоныя-правазнаўцы. У лiстападзе 1991г. праект новай Канстытуцыi быў прадстаўлены ВС рэспублiкi. Пасля разгляду праекту асноўным быў адобраны. Ён быў апублiкаваны ў газетах для народнага абмеркавання. У маi-лiпенi 1993г. праходзiла паартыкульнае абмеркаванне ў ВС РБ. Нарэшце, 15 сакавiка 1994г. гэта работа была завершана i Беларусь пачала жыць па новай Канстытуцыi. У 1994г. краiна стала прэзiдэнтскай рэспублiкай. Першым прэзiдэнам рэспублiкi 10 лiпеня 1994г. быў выбраны А. Р. Лукашэнка. Дэмакратызацыя грамадскага жыцця, пераўтварэнні ў эканомiцы i сацыяльнай сферы ў другой палове 80-х гадоў прывялi да ўсталявання новага палiтычнага мыслення ў сферы мiжнародных адносiн, прызнання рашаючай ролi агульначалавечых каштоўнасцей.

Культура Беларусi ў 90-х гг. ХХ ст. Дэмакратызацыя грамадска-палiтычнага жыцця ў БССР азначала пачатак новага этапу ў развiццi яе культуры. Вызначальную ролю у гэтым адыграла галоснасць. ХIХ Усесаюзная канферэнцыя КПСС (28 чэрвеня - 1 лiпеня) прыняла рэзалюцыю "Аб галоснасцi", якая вызначыла яе ролю i прызначэнне. Гэта не азначала, што КПСС перайшла ад закрытасцi i кантролю да адкрытасцi i галоснасцi. Галоснасць меркавалася ў пэўных рамках. Са сродкаў масавай iнфармацыi быў зняты дыктат партапарату. Найбольш радыкальную пазiцыю у пытаннях дэмакратызацыi грамадства заняла газета "Лiтаратура i мастацтва". Яна публiкуе даследаваннi па гiсторыi беларускага народа, яго дзяржаўнасцi. Актыўную пазiцыю займалi рэдкалегii газет "Знамя юности", "Народнай газеты". Iншыя захоўвалi старыя пазiцыi, прыстасоўвалiся да новых умоў. У рэспублiцы выходзiць шэраг незалежных выданняў. СМI сталi адлюстроўваць iнтарэсы розных бакоў, весцi палiтычныя дыскусii, публiкаваць альтэрнатыўныя матэрыялы. На сучасным этапе беларускi народ павiнен вырашаць пытаннi поўнага адраджэння культуры, вяртання народу яго гiстарычнай памяцi. Першароднае значэннезаймаюць пытаннi мовы. Важным крокам было прыняцце ВС Беларусi закона аб мовах. У распрацоўцы гэтага Закона важнае месца належала Таварыству беларускай мовы iм. Ф. Cкарыны. РБ забяспечвае права свабодннага карыстання рускай мовай як мовай межнацыянальных зносiн народаў СНД. Вялiкую ролю адыгрывае Закон аб адукацыi, якi гаворыць аб iснаваннi сваёй сiстэмы адукацыі ў рэспублiцы. Ажыццяўляецца пераход на выкладанне шэрагу прадметаў на беларускай мове. У чэрвенi 1991г. быў прыняты Закон аб культуры, якi накiраваны на рэалiзацыю суверэнных правоў РБ у галiне культуры. Правядзенне ў жыццё гэтых законаў стала адной з асноўных задач сучаснага грамадска-палiтычнага жыцця. Разбурэнне таталiтарызму на рубяжы 80-ых - 90-ых гадоў паставiла лiтаратараў i мастакоў i, наогул, усiх дзеячоў культуры ў новыя ўмовы жыцця i дзеяння. Гэта прывяло да пераадольвання аднабаковасцi падыходаў у адносiнах да гiстарычнага мiнулага беларускага народа. Напрыклад, да апошняга часу прадстаўнiкi БНР лiчылiся здрадннiкамi. Пiсьменнiк Г. Далiдовiч у сваiх раманах "Гаспадар-камень", "Пабуджаныя" паказвае, што такая адзнака была вынiкам вузкакласавага падыхода да вывучэння жыцця цэлага пакалення беларусаў, адлюстроўвае аб'ектыўны погляд у iх дзейнасцi. Новы напрамак у лiтаратуры звязаны з iмкненнем лiквiдаваць у ёй канфлiкт памiж iдэяй i рэальным зямным жыццём чалавека. Да такiх твораў адносяцца творы В. Быкава "У тумане", "Аблава", А. Кудраўца "Смерць нацыяналiста". Сучаснаму культурнаму адраджэнню Беларусi спрыяе вяртанне незаслужана забытых або забароненых твораў Б. Мiкулiча, С. Грахоўскага, А. Звонака, Л. Генiюш i iнш. Адноўлена ў памяцi iмя беларускага гiсторыка ў. М. Iгнатоўскага, пяру якога належыць "Кароткi нарыс гiсторыi Беларусi", I. Ю. Ластоўскага, які ў 1910г. надрукаваў "Кароткую гiсторыю Беларусi". Неабходна адзначыць, што ў адраджэннi культуры зроблены толькi першыя крокi i лёс яе залежыць ад таго, у якiм напрамку пойдзе грамадска-палiтычнае i эканамiчнае развiццё рэспублiкi.

Сацыяльна-эканамiчны крызіс у пачатку 90-х гадоў. Пераход да рыначнай эканомiкi з'яўляўся адным з важнейшых для прамысловасцi рэспублiкi. Але ні ўрад, нi ВС рэспублiкi не спяшалiся павярнуцца да яго тварам. Да канца 1990г. рэспублiка не мела законаў i заканадаўчых актаў, неабходных для правядзення рыначнай эканамiчнай рэформы. Урадавая пазiцыя па асноўных напрамках рэформы была заслухана ў кастрычнiку 1990г. на сесii ВС. Быў прыняты шэраг законаў, накiраваных на пераўтварэнне эканомiкi. У снежнi 1990г. прыняты Закон "Аб арэндзе". Арэнда дапускаецца ва ўсiх галiнах народнай гаспадаркi i можа прымяняцца ў адносiнах да ўсiх форм i вiдаў уласнасцi. У 1991г. быў прыняты Закон аб iнвестыцыйнай дзейнасцi на Беларусi. Iнвестыцыямi з'яўляюцца фiнансавыя, матэрыяльныя i iншыя каштоўнасцi, якiя ўкладаюцца ў аб'екты прадпрыймальнiцкай i iншых вiдаў дзейнасцi, у вынiку якiх утвараецца прыбытак (даход) або дасягаецца сацыяльны эфект. Закон "Аб прыватызацыi" стварыў ўмовы для развiцця многаўкладнай эканомiкi. Але гаварыць аб дзейнасцi законаў пакуль было рана, эканамiчнае развiццё РБ яшчэ больш затармазiлася. У праграме, прынятай ВС РБ у чэрвенi 1991г. адзначалася, што эканамiчная сiтуацыя ў рэспублiцы набыла крызiсны характар. За 9 месяцаў 1992г. спад вытворчасцi прамысловай прадукцыiсклаў 14%, на 15% знiзіўся нацыянальны даход, вызвалена пераважная большасць цэн. Беларуская эканомiка ў пачатку 90-х гадоў знаходзiцца ў цяжкiм стане. У сувязi з крызiсам канца 80-х гадоў становiшча сельскай гаспадаркi рэспублiкі ў пачатку 90-х гадоў было цяжкiм. У гэтых умовах сталі ўзнiмацца пытаннi аб пераходзе да розных спосабаў гаспадарання. У 1990г. быў прыняты Закон аб уласнасцi на Беларусi, якi прадугледжваў розныя формы ўласнасці ў рэспублiцы. 18 лютага 1991г. ВС прымае Закон "Аб сялянскай фермерскай гаспадарцы", якi накiраваны на стварэнне фермерскiх гаспадарак разам з iншымi формамi гаспадарання на зямлi. Была прынята прапанова "Аб правядзеннi зямельнай рэформы ў рэспублiцы", якая магла б прывесцi да стварэння шматукладнай эканомiкі ў аграрным сектары. Спад сельскагаспадарчай вытворчасці ў 1992г. склаў 17%, а гэта, у сваю чаргу, прывялода таго, што ў пачатку 90-х гадоў у сувязi са спадам вытворчасцi, нязменным ростам цэн, высокiм узроўнем iнфляцыi становiшча ў сацыяльнай сферы РБ рэзка абвастрылася. Узровень жыцця большасцi насельнiцтва значна знiзіўся, многiя апынулiся за мяжой беднасцi.

Духоўнае і культурнае жыццё Беларусі (канец ХХ – пачатак ХХІ ст.). Абвяшчэнне дзяржаўнай незалежнасці Беларусі выклікала сапраўдны пераварот у духоўным жыцці грамадства. Нацыянальная культура перастала быць часткай "агульнай культуры савецкага народа", яна самавызначылася як культура беларускага народа і дзяржавы. Статус дзяржаўнай быў нададзены беларускай мове, на ёй гаварылі ў парламенце, урадзе. Ідэямі дзяржаўнасці насычаліся навука, мастацтва, іншыя сферы інтэлектуальнай творчасці. З мэтай стварэння спрыяльных умоў для далейшага развіцця нацыянальнай адукацыі і культуры ў 1991 г. былі прыняты Закон аб адукацыі і Закон аб культуры, якімі былі гарантаваны свабода творчай дзейнасці, стварэнне ўмоваў дзеля ўсебаковага развіцця асобы, задавальненне адукацыйных запатрабаванняў кожнага чалавека, плюралізм напрамкаў і стыляў, абарона інтэлектуальнай уласнасці, гуманістычная накіраванасць, арыентацыя на агульначалавечыя каштоўнасці. На працягу 90-х гг. былі зроблены захады па ўдасканаленні нацыянальнай сістэмы адукацыі. З 1998 г. пачалася рэформа 4,5 тыс. агульнаадукацыйных школ. Яе асноўнымі рысамі сталі: дэмакратызацыя сістэмы адукацыі, арыентацыя яе на агульначалавечыя каштоўнасці, стварэнне ўмоў для гарманічнага развіцця асобы, павышэнне якасці і эфектыўнасці адукацыі. Пачаўся пераход школ на 12-гадовае навучанне, у т. л. абавязковае 10-гадовае. Узніклі новыя формы навучальных устаноў, з'явілася больш за 120 "элітарных" гімназій, ліцэяў, каледжаў. У 90-я гг. пашырылася сетка вышэйшых навучальных устаноў. Сістэма дзяржаўнай вышэйшай адукацыі Беларусі аб'яднала 44 універсітэты, акадэміі. Побач з імі ўзніклі 20 недзяржаўных навучальных устаноў, навучанне ў якіх платнае. Выпрабаванне часам з іх вытрымалі толькі 12, аднак альтэрнатыўнасць формаў ВНУ стала фактам. За дзесяцігоддзе колькасць студэнтаў узрасла з 190 тыс. да 300 тыс. чалавек. У 2001 г. студэнтам стаў кожны другі выпускнік сярэдняй школы. Па колькасці студэнтаў у разліку на 10 000 насельніцтва Беларусь выйшла на сярэднееўрапейскі ўзровень (300 чалавек), што з'яўляецца найбольшым паказчыкам у гісторыі нашай краіны. У 90-я гады складаныя працэсы адбываліся ў навуковай сферы. Тэмпы развіцця навуковага патэнцыялу знізіліся. Колькасць супрацоўнікаў, занятых у навуцы, паменшылася ў два разы, а фінансаванне з дзяржбюджэту - у 4 разы. Аднак і ў гэтых умовах у структуры Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі з'явіліся новыя навуковыя ўстановы: інстытуты праблем выкарыстання прыродных рэсурсаў і экалогіі, радыебіялогіі, сацыялогіі, малекулярнай і атамнай фізікі, прыкладной оптыкі і тэхналогіі металаў і інш. У 1993 г. Інстытут ядзернай энергетыкі пераўтвораны ў Акадэмічны навукова-тэхнічны комплекс "Сосны", у склад якога ўвайшлі Інстытут праблем энергетыкі, Інстытут радыяцыйных фізіка-хімічных праблем і Інстытут радыяэкалагічных праблем. Роля вядучай навуковай установы нададзена Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, у сценах якой сканцэнтравана каля 70% фундаментальных даследаванняў краіны. У 1993 г. быў прыняты Закон "Аб асновах дзяржаўнай навукова-тэхнічнай палітыкі", які ўсклаў на Акадэмію навук адказнасць за развіццё ў краіне фундаментальных навуковых даследаванняў.

Начало формыКонец формыУ 90-я гады скарбніца беларускай культуры папоўнілася значнымі творамі літаратуры, мастацтва. Гучны рэзананс у культурным жыцці атрымала пастаноўка ў 1995 г. балета "Страсці" ("Рагнеда") А. Мдзівані і В. Елізар'ева. Аўтары пастаноўкі атрымалі Дзяржаўную прэмію Рэспублікі Беларусь (1996) і прэмію Міжнароднай асацыяцыі танца пад эгідай ЮНЕСКА (1996). Рэпертуар Нацыянальнага акадэмічнага тэатра оперы і балета Рэспублікі Беларусь узбагацілі оперы "Князь Наваградскі", "Майстар і Маргарыта", "Візіт дамы" і інш. Да мастацкага асэнсавання рэальных гістарычных падзей былі скіраваны пастаноўкі Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Я. Купалы "Князь Вітаўт", "Звон - не малітва", "Страсці па Аўдзею", "Тутэйшыя" і інш. Традыцыйным стала правядзенне музычных фестываляў "Музычнае Палессе", "Музы Нясвіжа", Міжнародны фестываль арганнай музыкі ў Полацку, "Мінская вясна", "Беларуская сакавіца", беларускай песні і паэзіі ў Маладзечне і інш. Асаблівай папулярнасцю карыстаецца міжнародны фестываль "Славянскі базар" у Віцебску. У беларускай літаратуры 90-х гадоў прыкметна праявіліся спробы адысці ад празмерна ідэалагізаванага мастацтва і ўзрасла цікавасць да мінулых літаратурных эпох, мадэрнізму і постмадэрнізму. Новае пакаленне літаратараў ахвотна выкарыстоўвае ў сваёй творчасці разнастайныя жанравыя і стылёвыя формы замежнай літаратуры, і не толькі еўрапейскай. Літаратура вызначылася велізарным попытам на новыя этычныя і эстэтычныя каштоўнасці. Павышанай увагай да сацыяльнага боку рэчаіснасці, імкненнем выкрываць маральныя язвы грамадства вылучаюцца многія творы сучаснай тэматыкі. Адкрыта заяўленая грамадзянская пазіцыя, высокае гуманістычнае гучанне характэрна для шматлікіх твораў В. Быкава, Я. Брыля, П. Панчанкі, І. Пташнікава, А. Разанава, А. Дударава і інш. У выяўленчым мастацтве выразна пашырыліся нефармальныя тэндэнцыі. Адкрыліся недзяржаўныя галерэі "Арт-творчасць", "Віта-нова", "Жыльбел", "Верхні горад" і інш. З'явіліся неафіцыйныя творчыя аб'яднанні. Традыцыйна высокім прафесіяналізмам вызначаецца беларуская школа графікі, у тым ліку работы В. Шаранговіча, Ю. Герасіменкі-Жызнеўскага і інш. У маі 1993 г. быў прыняты Закон Рэспублікі Беларусь "Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны". Помнікі культурнай спадчыны сканцэнтраваны ў 138 музеях і іх філіялах - гістарычных, краязнаўчых, гісторыка-археалагічных, літаратурна-мемарыяльных, мастацкіх. Іх фонды папоўніліся асабістымі архівамі шматлікіх вядомых дзеячаў літаратуры і мастацтва. Прадоўжылася рэстаўрацыя гістарычнай забудовы Верхняга горада ў Мінску, Мірскага замка, які на сесіі адпаведнага камітэта ЮНЕСКА быў уключаны ў спіс сусветнай культурнай спадчыны. Пашыраны рэстаўрацыйныя работы ў Гродне, Нясвіжы, Брэсце і інш. Апошнім часам адраджаецца і актыўна развіваецца каля 40 відаў дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, дзейнічае больш 50 клубаў і дамоў рамёстваў, творчых майстэрняў народных майстроў. Духоўны патэнцыял нацыі ўзбагаціўся шляхам далучэння да яго сіл і творчасці прадстаўнікоў беларускай дыяспары. Яскравы прыклад - дзейнасць лаўрэата Нобелеўскай прэміі Ж. Алфёрава, які падтрымлівае сувязі з навукай і грамадскім жыццём Беларусі. Сталае месца ў нацыянальнай культуры займаюць высокатэхналагічныя сучасныя сродкі камунікацыі: кабельнае і спадарожнікавае тэлебачанне, вытворчасць аўдыё- і відэапрадукцыі, якія якасна змянілі рынак тавараў і паслуг культурнага прызначэння. Іх цесная сувязь з галіной электронікі прывяла да пашыранага разумення культурнай сферы. Сфера культуры цяпер нярэдка разглядаецца не толькі як вытворца і захавальнік культурных каштоўнасцяў, але і як важны сектар эканомікі, які забяспечвае развіццё навукаёмкіх галін. Такім чынам, час эканамічных і сацыяльна-палітычных перамен у грамадстве цесна звязаны з пошукамі і здабыткамі ў галіне адукацыі, навукі і культуры краіны, нацыянальна-культурным адраджэннем.

Сучаснае геапалітычнае становішча РБ. Гісторыя і стан беларуска-расійскіх адносін. Пераход ад фармальна-дэкларатыўнага ўдзелу Беларусі ў ажыццяўленні знешнепалітычнага курсу СССР да нацыянальна арыентаванай знешняй палітыкі пачаўся з абвяшчэння дзяржаўнага суверэнітэту ў ліпені 1990 г. і быў завершаны ў снежні 1991 г. дэнансацыяй саюзнага дагавора 1922 г. Станаўленне Беларусі як суб'екта міжнароднай супольнасці адбывалася ва ўмовах геапалітычных зменаў: былыя савецкія рэспублікі сталі самастойнымі дзяржавамі, ліквідаваліся аўтарытарныя рэжымы ў Еўропе, спынілі існаванне Арганізацыя Варшаўскага Дагавора і Савет Эканамічнай Узаемадапамогі, закончылася "халодная вайна". Контуры знешняй палітыкі незалежнай Беларусі былі акрэслены ў заяве Вярхоўнага Савета "Аб прынцыпах знешнепалітычнай дзейнасці Рэспублікі Беларусь". Асновай знешняй палітыкі абвяшчалася забеспячэнне жыццёвых інтарэсаў беларускага народа. Росту аўтарытэту Беларусі садзейнічала тое, што з самага пачатку самастойнага выхаду на міжнародную арэну ў якасці базавых прынцыпаў знешняй палітыкі яна абрала бяз'ядзернасць і нейтралітэт. Рэспубліка заявіла аб гатоўнасці прытрымлівацца прынцыпаў Статута ААН, Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека і ўзятых міжнародных абавязацельстваў. У лютым 1992 г. Беларусь падпісала Хельсінскі Заключны акт нарады па бяспецы і супрацоўніцтву ў Еўропе 1975 г., далучылася да шэрагу іншых міжнародных пагадненняў. Беларусь адмовілася ад ядзерных узбраенняў, тым самым пацвердзіла курс на бяз'ядзернасць і нейтралітэт. У 1992 г. тактычныя ядзерныя зарады былі вывезены на тэрыторыю Расіі. У адпаведнасці з міжнароднымі пагадненнямі з 1993 г. пачалося скарачэнне агульных узбраенняў. Міжнародная супольнасць адгукнулася на гэта хуткім прызнаннем Рэспублікі Беларусь як суверэннай дзяржавы. На ліпень 1994 г. яе прызналі 123 краіны. Дыпламатычныя і консульскія адносіны на ўзроўні пасольстваў, генконсульстваў былі ўстаноўлены з 97 краінамі свету. У сваю чаргу прадстаўніцтвы і пасольствы Беларусі былі адкрыты ў многіх еўрапейскіх краінах, ЗША, Канадзе, Ізраілі і інш. Сімвалічна, што Беларусь стала першай з краінаў СНД, якая атрымала ў Савеце Еўропы статус спецыяльна запрошанага. На пачатку 1994 г. з афіцыйным візітам Беларусь наведаў Прэзідэнт ЗША Б. Клінтан. У выніку перамоў кіраўнік ЗША і Старшыня Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь С.С. Шушкевіч падпісалі шэраг сумесных дакументаў аб супрацоўніцтве. Хутка пашыраліся кантакты з іншымі краінамі. У цэлым міжнародная супольнасць з разуменнем і павагаю сустрэла погляды і мэты незалежнай Беларусі, якія былі прадстаўлены з трыбуны ААН у 1991 г. і ў прамове першага Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А. Лукашэнкі на юбілейнай, пяцідзесятай, сесіі Генеральнай Асамблеіі ААН у 1995 г. На развіццё палітычных і эканамічных адносін Беларусі з заходнімі краінамі ў другой палове 90-х гг. негатыўна паўплывалі разыходжанні ў поглядах урадаў некаторых краінаў і міжнародных арганізацый на канстытуцыйны крызіс у Беларусі. Заходнія дзяржавы, еўрапейскія арганізацыі: Савет Еўропы, Парламенцкая Асамблея Савета Еўропы (ПАСЕ), Арганізацыя па бяспецы і супрацоўніцтву ў Еўропе (АБСЕ), не прызналі вынікі лістападаўскага рэферэндуму 1996 г. у Беларусі, уведзеную пасля яго Канстытуцыю ў новай рэдакцыі і сфарміраваны на яе аснове Нацыянальны сход. На падставе гэтага ў студзені 1997 г. ПАСЕ пазбавіла Беларусь статуса спецыяльна запрошанага. Прэтэнзіі і рашэнні ПАСЕ былі расцэнены кіраўніцтвам краіны як спробы адкрытага ўмяшальніцтва ва ўнутраныя справы суверэннай дзяржавы. Адначасова кіраўніцтва Беларусі імкнулася давесці да міжнароднай супольнасці сваю пазіцыю па спрэчных пытаннях.

Асаблівае значэнне надавалася замацаванню партнёрства з Расіяй. Узаемныя палітыка-эканамічныя інтарэсы дзвюх дзяржаў прывялі да падпісання ў лютым 1995 г. Дагавора аб дружбе, добрасуседстве і супрацоўніцтве паміж Рэспублікай Беларусь і Расійскай Федэрацыяй. Ён стаў прававой асновай для заключэння шэрагу іншых пагадненняў. Паглыбленне эканамічнай інтэграцыі з Расіяй у траўні 1995 г. было падтрымана большасцю ўдзельнікаў Усебеларускага рэферэндуму. Паступова ў развіцці інтэграцыйнага працэсу ўсё большую вагу стала набываць ідэя палітычнага яднання дзвюх краін. Яна знайшла адлюстраванне ў дагаворы ад 2 красавіка 1996 г. аб стварэнні Супольнасці суверэнных дзяржаў. Дагавор прадугледжваў стварэнне Вышэйшага савета Супольнасці, прадастаўленне грамадзянам Беларусі і Расіі роўных правоў у адукацыі, працаўладкаванні, ахове здароўя, аплаце працы і г. д. Далейшае палітычнае збліжэнне дзяржаў было замацавана дагаворам аб стварэнні Саюза Беларусі і Расіі ад 2 красавіка 1997 г. Палітычная накіраванасць інтэграцыі выклікала крытычную занепакоенасць часткі беларускага грамадства. Аднак у кантэксце заяў аб тым, што падпісаныя дакументы ўлічваюць інтарэсы абодвух бакоў, прадугледжваюць захаванне шырокай самастойнасці і не пагражаюць іх суверэнітэту, быў зроблены наступны крок: 8 снежня 1999 г. у Маскве прэзідэнты краін падпісалі Дагавор аб стварэнні Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі. У адпаведнасці з дагаворам былі створаны Вышэйшы дзяржаўны Савет і Савет Міністраў Саюзнай дзяржавы, ўведзены пасады старшынь Саветаў і ўстаноўлены агульны бюджэт. Далейшае паглыбленне інтэграцыйнага працэсу беларускае кіраўніцтва звязвала з распрацоўкай праекта канстытуцыйнага акта Саюзнай дзяржавы, правядзеннем рэферэндуму ў абедзвюх дзяржавах, абраннем саюзнага парламента і фарміраваннем наднацыянальных органаў улады. Разам з тым Беларусь праводзіла шматвектарную знешнюю палітыку. Дыпламатычныя адносіны Рэспубліка Беларусь падтрымлівала са 153 краінамі (на кастрычнік 2002 г.). У 45 краінах яна мела 51 дыпламатычнае прадстаўніцтва; у тым ліку 42 пасольствы, 7 генеральных консульстваў і 2 пастаянных прадстаўніцтвы пры міжнародных арганізацыях. За мяжою знаходзілася 11 аддзяленняў пасольстваў (10 у рэгіёнах Расійскай Федэрацыі і 1 - у г. Боне, Германія). Адначасова ў Беларусі дзейнічалі 33 пасольствы, 12 замежных консульскіх устаноў, 12 прадстаўніцтваў міжнародных арганізацый; па сумяшчальніцтву ў Беларусі было акрэдытавана 76 замежных паслоў. Шырокія міжнародныя сувязі Беларусі адкрываюць магчымасці вырашэння важных палітычных і эканамічных задач. На парадку дня стаяць пытанні далейшага ўмацавання пазіцый Беларусі ў Еўропе і сусветным супольніцтве, пераадолення пэўнай палітычнай і эканамічнай дыскрымінацыі ў краінах Еўрасаюза, прыцягненне замежных інвестыцый, каардынацыя дзеянняў з членамі СНД і краінамі-удзельніцамі Мытнага саюзу ў сферы мытнай палітыкі, узаемнага гандлю і гандлю з трэцімі краінамі, выкарыстанне вопыту замежных краін у вырашэнні праблем пераходу да рынкавай эканомікі, забеспячэнне эфектыўнага ўдзелу міжнародных структур у пераадоленні наступстваў чарнобыльскай катастрофы і г. д. Эфектыўнасць знешнепалітычнай дзейнасці беларускага кіраўніцтва і надалей будзе вымярацца тым, наколькі яна садзейнічае вырашэнню ўнутраных праблем краіны і забяспечвае інтарэсы беларускага народа ў міжнародным супольніцтве.