Гетерозис, его биологические особенности и причины возникновения 4 страница

51.Мутациялық өзгергіштік.Мутациялардың жіктелу принциптері.Мутацияларды зерттеу тәсілдері.Олардың эволюция мен селекциядағы рөлі. Мутацияның өзгергіштік организмнің генотипінің өзгеруіне байланысты болатын яғни тұқым қуалайтын өзгергіштік екендігі туралы жоғарыда айтылды. Мұндай өзгергіштіктің болатындығы Дарвинге де белгілі болған. Ол тұқым қуалайтын өзгергіштікті табиғи және қолдан сұрыптаудың алғы шарты деп есептеді. Бірақ Дарвиннің тұсында тұқым қуалаушылық туралы тәжірибе жүзінде алынған деректер және оның ұрпаққа берілу заңдылықтары белгісіз еді. Сондықтан әртүрлі формадағы өзгергіштіктерді тұқым қуалау тұрғысынан айыру мүмкін болмады. Өзгергіштіктің түрлері туралы мәселе XІX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезінде ғана ғылыми тұрғыда зерттелді. «Мутацияң деген терминді ең алғаш 1901 ж. Голландия оқымыстысы Г.Де-Фриз өзінің «мутациялық теорияң деп аталатын еңбегінде қолданды. Ол есек шөптің белгілерінің қалыпты жағдайдан ауытқитындығын және ол ауытқулардың тұқым қуалайтынын байқады. Де-Фриздің теориясының кейбір мәселелері осы күнге дйін өз мәнін жойған жоқ. Олар: 1.мутацияның кенеттен пайда болатындығы 2. жаңадан пайда болған формалардың тұрақты келетіндігі 3. мутацияның сапалық өзгеріс болып саналатындығы 4. мутацияның өзі әртүрлі бағытта пайдалы да, зиянды да болатындығы5. бір рет болған мутацияның қайтадан қайталана алатындығы Бірақ та Де - Фриздің қателік жақтары да болды. Ол табиғи сұрыптау мен мутацияны бір – біріне қарсы қойды. Яғни мутациядан кейін бірден жаңа түр пайда болады деп есептеді. Шын мәнінде мутация тұқым қуалайтын өзгергіштіктіңшығар көзі ғана болып есептеледі, ал жаңа түр ұзақ уақыт сұрыпталудың нәтижесінде пайда болады. Мутациялар әртүрлі бағытта жүзеге асады. Олрдың көпшілігі организмнің тіршілік қабылетін кемітіп жібереді. Кейде өлімге душар етеді, оны летальды – мутация деп атайды. Мутация жыныс клеткаларындағы және оның хромосома аппаратындағы қандай өзгерістермен байланысты екендігін қарастырсақ, оның бірнеше типінің болатындығын байқаймыз. МУТАЦИЯНЫҢ ТИПТЕРІ Мутациялық процестің өзін секірмелі түрде яғни кенеттен пайда болатын және индукциялық деп екіге бөлуге болады. Егер мутация кәдімгі табиғи факторлардың әсерінен атап айтқанда, сыртқы ортаның немесе қалыпты физиолгиялық және биохимиялық процестердің өзгеруінің нәтижесінде өздігінен пайда болса, оны секірмелі мутация дейміз. Ал арнайы әсер ету арқылы яғни радиоактивті сәулемен, химиялық заттар немесе температурамен әсер етудің нәтижесінде пайда болатын өзгерісті индукциялық мутация дейді. Осы аталған екі мутацияның арасында айтарлықтай өзгешелік жоқ. Дегенмен соңғы аталған яғни индукциялық мутация генетиктерге тұқым қуалайтын өзгергіштікті қолдан жасауға және оны тереңдеп зерттеуге мүмкіндік туғызды. Өзінің пайда болу орнына қарай немесе организмнің қандай клеткаларында пайда болатындығына байланысты мутация генеративтік (жыныс клеткасында болатын) және сомалық (дене клеткаларында болатын) болып бөлінеді. Сомалық мутация мен генеративтік мутацияның бір – бірінен айырмашылықтары жоқ, дегенмен де, олардың эволюциялық мәні әртүрлі сондықтан ол жеке – жеке қарастырылады. Егер мутантты гені бар гамета ұрықтануға қатынасатын болса, онда ол мутация келесі ұрпаққа тікелей беріледі. Бірақ та ол мутантты ген рецессивті болып келсе, онда организмде болатын өзгеріс бірнеше ұрпақтан соң білінеді, ал егер ол доминантты ген болса онда бірінші ұрпақтың өзінде –ақ білінеді.Сомалық мутация организмде онтогенез барысында пайда болады. Жынысты жолмен көбейетін организмдерде олардың эволюциялық дамуы барысында сомалық мутация ешқандай роль атқармайды, себебі дене клеткаларында пайда болған өзгеріс ұрпаққа берілмейді. Ал жыныссыз жолмен көбейетін организмде оның айтарлықтай ролі бар. Мысалы, вегетативтік жолмен көбейетін жеміс-жидек өсімдіктерінде кездесетін сомалық мутацияның үлкен селекциялық маңызы бар. Сомалық мутацияны зерттеудің адам мен жануарда болатын қатерлі ісік (рак) ауруларының себептерін білу үшін де зор маңызы бар. Осы күні көптеген қатерлі ісіктер яғни қалыпты клеткалардың рак клеткаларына айналуы сомалық мутация жолымен болатындығы туралы деректер бар. Генотиптің өзгеру сипатына қарай мутациялар гендік, хромосомдық және геномдық болып бөлінеді.

52.Генеративті және соматикалық мутациялар.Спонтанды және индукциялық мутациялар. Генеративті ж/е соматикалық мутациялар. Жыныс клеткаларында индукцияланған, әрі тікелей ұрпаққа берілетін – генеративтік, ал көбеюге қатыспайтын дене клеткаларында пайда болатын мутация – соматикалық мутация деп аталады. Егер генеративтік мутация ұрық жолының ерте кезеңіндегі клеткасында немесе сперматогонилер мен оогонийлердің көбею кезеңінде пайда болса, онда мутантты ген өткен клеткалық бөліну санына пропорцияналды мөлшерде көбейеді. Соматикалық мутация мозайкалы түрде көрінеді.Онтогенезде соматикалық мутация неғұрлым пайда болса, осы мутациясы бар аудандар үлкен, ал неғұрлым кеш пайда болса соғұрлым кеш болады. Мутацияның пайда болу себептеріне қарай спонтанды ж/е индукциялық болып бөлінеді.Спонтанды мутациялар кез-келген организмде табиғи сыртқы факторларының әсерінен пайда болады.Мутацияның кенеттен пайда болуның себебі клеткада жүріп жатқан қалыпты зат орын ауыстыру процессі барысында гендермен хромосоманың кездейсок зақымдалуына байланысты.Кенеттен болатын мутацияның бір бөлігі реприкация процессінің қалыпты өтуін қамтамасыз ететін молекулалық механизмдердің қызметіндегі кездейсоқ ауытқулардың нәтижесінде п.б.Спонды мутацияның себептері әлі толық түсініксіз.Индукцияланған мутация – физикалық,химиялық ж/е биологиялық мутагендік факторлармен арнайы әсер етудің нәтижесі болып табылады. Иондаушы сәулелерге рентген сәулелері,қысқа толқынды гамма ж/е космостық сәулелер, α,β – бөлшектер т.б. жатады.Толқын ұзындығы 0,1-1км рентген сәулелері жоғары энергиялы болып келеді және ол тірі ұлпа мен клетканың ішіне терең бойлап еніп кетеді.Олар клетка компонетіне,ДНҚ-ға әсер етеді.Күшті физикалық мутагендерге-ультракүлгін сәулелер де жатады.Ол рентген сәулеріне қарағанда толқын ұзындығының үлкендігімен ж/е кіші энергиялылығымен сипатталады.Химиялық қосылыстардың мутагендік әсерлерін зерттеу ертеден басталған.Сахаров пен Лобашев NH₃,сірке қышқылы,мысалы сульфаттарымен әсер ету арқылы дрозофиллада леталды мутация пайба болатының анықтаған. Акридин бояуының мутагендік әсерлері күшті, олар оқылу шегінің ығысуы мутациясын тудырады. Соымен қатар азот қышқылы, гидроксиламинди қосылыстарда жатады.

53.Сұрыптау және оның түрлері;жеке сұрыптау, Сұрыптау деп -генотиптің организмнің сыртқы орта жағдайларына мейлінше көп бейімделуін қамтамасыз ету процесін айтады. Организмнің тіршілік ету және ұрпақ қалдыру мүмкіндігі оның ортаға бейімделу дәрежесіне байланысты. Организмде неғұрлым бейімделу реакцияларының нормасы жоғары болып келсе, соғұрлым оның популяция құрамында сақталып дами беру мүмкіндігі мол болады.Дарвиннің табиғи сұрыптау туралы теориясы артта қалатын ұрпақ мөлшері олардың ата - аналарының сапалық ерекшеліктеріне байланысты деген принципке негізделген.егер белгілі бір генотипі бар организмдер сұрыптаудың нәтижесінде жарамсыз болып қалса, онда популяциядағы соған тиісті геннің мөлшері азаяды. Яғни сұрыптау тиімсіз /жарамсыз/ гендердің таралуын бөгейді.Әбір буын сайын популяциядағы зияны көбірек мутацияның концентрациясы зияны азырағына қарағанда тез төмендеп отырады.Доминантты және рецессивті аллельдердің популяциядан шығып кету жылдамдығы да әртүрлі болады. Доминантты летальді гені бар организдер сұрыптау арқылы бірінші буынның өзінде шетке шығып қалады. Басқаша айтқанда доминанты ген әрбір буын сайын үнемі сұрыптаудың бақылауында болады. Рецессивті мутация доминанттыға қарағанда популяция құрамында ұзақ сақатала алады. Сондықтан да рецессивті гендердің сұрыпталуының доминантты гендере қарағанда нәтижесі төмен болады. Сөйтіп, гендердің сұрыпталуы түрлердің дивергенциясында шешуші роль атқарады.

54. Аутбридинг. Инбридинг. Алшақ будандастыру. Селекцияда будандастырудың әртүрлі жүйесі қолданылады. Ол туыстық будандастыру (инбридинг, инцухт), туыстық емес будандастыру (аутбридинг) және алыс гибридизация. Туыстық будандастыру генотиптері жағынан бір – біріне жақын организмдердің арасында болатындықтан олардан көбінесе гомозиготалы ұрпақ алынады.Ал мұндай будандастыруды ұзақ уақыт пайдаланып жануарлар мен өсімдіктердің бойында пайдалы қасиеттері бар гомозиготалы таза линияларын алуға болады. Туыстық будандстыру жануарлар мен өсімдіктердің селекциясы үшін қажетті таза линияларды алу мақсатында кеңінен қолданылады.Популяция құрамындағы рецессивті гендердің көпшілігі организм үшін тиімді бола бермейді, сол себепті егер туыстық будандастыру жиі қайталанса сорт немесе тұқым азғындайды. Сондықтан туыстық емес будандастыру әдісі қолданылады. Мұндай жағдайда әртүрлі линияларға жататын дарақтар будандастырылады, соның нәижесінде олардың ұрпағының тұқым қуалайтын қасиеттері жақсарады. Алыс гибридизацияда бір - бірімен алшақ жатқан түр тармақтары будандастырылады. Мысалы, қазақ ғалымдары Ә.Есенжолов, А.Жандеркин, Б.Бутарин жабайы архармен биязы жүнді қойды будандастыру арқылы қойдың «Архар мериносң деп аталатын жаңа тұқымын шығарды. Сонда оған архардың таулы аймаққа бейімділігі, қойдың жүнінің биязылығы т.б. пайдалы қасиеттері берілген. Сол сияқты Н.В.Цицин бидай мен жабайы бидайық өсімдігін будандастыру арқылы бидай - бидайық гибридін алды. Бұл әдісті И.В.Мичурин жеміс - жидек өсімдіктерінің жаңа сорттарын шығару үшін кеңінен қолданды. Сонымен алыс гибридизация жолымен будандастырғанда өсімдіктер мен жануарлардың сапасы жақсарып, беретін өнімі артады. Мұндай құбылысты ең алған 1914 жылы америка оқымыстысы Дж.Шелл жүгері өсімдігінен байқады. Оны гетерозис құбылысы деп атайды. Содан бері бұл заңдылық жүгері өсіретін шаруашылықтарда кеңінен қолданылып келеді. Жүгерінің әртүрлі сорттарын будандастыру арқылы алынатын гибридтерде гетерозис қасиеті бар, яғни олардың собығы үлкен, дәндері ірі, сабағы ұзын, жапырақтары ірі әрі салалы боып келеді, сондықтан олар мол өнім береді. Бірақ, гетерозис құбылысының генетикалық механизмі әлі толық зерттелмеген.

55.Гендік мутациялардың пайда болу себептері. Гендік мутациялардың пайда болуының молекулалық табиғатының жалпы сипаттамасы:негіздердің ауысуы, негіздердің түсіп қалуы немесе қосылуы. Мутация дегеніміз – организдердің белгілері мен қасиеттерінің өзгеруіне фенотиптік көрініс беретін гендер мен хромосомалардың өзгерісі. Мутациялық өзгерістер генетикалық материалдардың өзгеруіне б/ты – гендік, геномдық ж/е хромосомалық болып бөлінеді. Әдеттегі генетикалық құбылыстармен немесе хромосомалық өзгерістермен байланыссыз, кенеттен, секрмелі түрде пайда болатын фенотиптік өзгерістерді, тек қана жекеленген гендердің құрылымында пайда болатын ауытқушылықтармен түсіндіруге болады. Мұны гендік немесе нүктелік мутация деп атайды. Ол хромосоманың белгілі бір бөлігіндегі ДНҚ молекуласындағы нуклеотидтер тізбегінің өзгерунің нәтисесі болып табылады. Ген құрамындағы нуклеотидтердің осылайша өзгеруі транскрипция кезінде мРНҚ құрамында қайта қайталанады да, трансляция нәтижесінде ребасомаларда түзілетін полипептидті тізбектегі амин қышқылдарының орналасу ретінің өзгеруіне әкеп соғады. Гендік мутациялар даминантты, жартылай даминантты, рецессивті болып бөлінеді. Гендік мутацияны тура же кері деп те топтастырады. Гендік мутациялардың механизмдерін түсіну үшін геннің жабайы түрі мен мутантты геннің нуклеотидтік тізбектерін білу керек. Оларсыз ДНҚ құрылымындағы өзгерістер мен мутация тудыратын факторлар арасындағы байланысты түзілу мүмкін емес. Кенеттен немесе мутагендік факторлардың әсерінен пайда болатын гендік мутацияларға химиялық өзгерістер, жекеленген нуклеотидтердің түсіп қалуы немесе енуі, молекуладағы көміртекті – фосфатты байланыстардың үзілуі т.б. жатады. Ген ішілік мутациялар 2 түрге бөлінеді: азотты негіздердің орын ауыстыруы және оқылу шегін жылжытатын мутация. Негіздердің болмауы көбінесе бір пуриннің екінші пуринмен немесе бір пиримидиннің басқасымен орын ауыстыруы арқылы жүреді: АТ→С₁С, С₁С→АТ, ТА→СС₁, СС₁→ТА.Мұндай ауыстырулар транзициялар деп аталады. Сонымен бірге пуриннің пиримидинмен немесе керісінше пиримидиннің пуринмен орын ауыстыруы мүмкін.АТ→СС₁, СС₁-АТ, АТ→ТА, С₁С→СС₁.Нуклеотидтер жұбының мұндай орын ауыстыруын трансверсиялар д.а. Транзициялар ДНҚ реприкациясы кезінде негіздердің басқа түрлердің болу мумкіндігіне қарай жүреді:Мысалы: аденин аминдік қалпында тиминмен, ал тиминдік қалпында цитозинмен жұптасады. Транзиция ж/е трансверсия тәріздес негіздердің орын ауыстыру мутациясы РНҚ-да 2 түрлі мутантты кодондардың пайба болуына ықпал етеді – мәні өзгерген (миссенс) ж/е мағынасыз (нонсенс) кодондар. Кодтаушы триплеттердің өзгеруіне әкелетін миссенс. Негіздердің ауысуы нәтижесінде құрылымдық гендердің өзгеруі нонсенс – мутацияға рибасомаларды трансляцияланбайтын мағынасыз кодондардың пайда болуыны әкеледі. Бір н/е бірнеше нуклеотидтердің келіп қосылуы немесе түзіп қалуы арқылы болатын кодондардың оқылу шегін қозғалтатын мутация, өзінің қасиеті жағынан нонсенс мутацияға ұқсайды. Шекті жылжытатын мутация бүкіл спонтанды мутацияның басым бөлігін құрайды. 56.Хромосомалық мутациялар. Хромосомаішілік және хромосомааралық қайта құрылулар: делециялар, дупликациялар, дефишенсиялар, инверциялар, транслокациялар, транпозициялар. Мутация дегеніміз – организдердің белгілері мен қасиеттерінің өзгеруіне фенотиптік көрініс беретін гендер мен хромосомалардың өзгерісі.Мутациялық өзгерістер генетикалық материалдардың өзгеруіне б/ты – гендік, геномдық ж/е хромосомалық болып бөлінеді.Хромосомалардың құрылымына әсер ететін мутацияларда – хромосомалық өзгерістер н/е хромосомалық оберрациялар д.а. Мұндай мутациялар клетканың бөлінуі кезінде н/е мутагендік факторлардың әсерінен хромосоманың өзгеруіне ж/е олардың құрылымының бұзылуына байланысты болады. Бұл жағдайда клеткада хромосома саны өзгермей сол қалпында қалады. Пайда болатын өзгерістердің сипатына қарай мұндай мутациялар хромосома ішілік ж/е хромосома аралық деп жіктеледі. Хромосома ішілік өзгерістерге делеция ж/е дупликация, дефишенсия, инверция, ал хромосома аралық өзгерістерге транслокация жатады.транспозициялар.Делеция дегеніміз – хромосоманың өзінің қандай да бір ортанғы н/е шеткі бір бөлімдерінен айырылуы. Соның салдарынан хромосомада бірнеше гендер жетіспей қалады.Мыс: ABCDEFG – 0алыпты хромосома, ABEFG – делецияға ұшырағандар.Егер хромосоманың шеткі бөлігі үзіліп қалса, оны шеткі делеция н/е дефишенция дейді.ABCDEFG – қалыпты хромосома, ABCDE –дефишенция. Делеция көптеген организмдерде, сонын ішінде адамда да кездеседі. Мыс: адамда бірінші хромосоманың қысқа иығының бір бөліміндегі делекция мысықтын мияулағанындай дыбыс беретін ауру, яғни «мысықтын айқайы» деп аталатын синдромның пайда болуына әкеп соғады. Дупликация дегеніміз – хромосома бөлігінің еке еселенуі н/е сол бөлікте жоғырланған гендер жиынтығының қайталанып келуі. Бұл қосымша жиынтық сол хромосоманың ішінде н/е оның бір шетінде болуы мүмкін, ал кейде ол басқа хромосомаға барып қосылады: ABCDEFG – қалыпты хромосома, ABCDEFGCDE – дупликациясы бар хромосома. ABCDECDEFG – СDE бөлігінің тандемді дупликациясы. ABCDEFGCDEHI – CDE бөлігінің басқа да бір хромосомаға транспоцициялануы нәтижесінде болатын дупликация. Инверсия дегеніміз – хромосома бөлігінің үзіліп қалуы нәтижесінде оның 180°-қа бұрылып, содан соң қайтадан бұрынғы қалпына келуіне б/ты болатын хромосомалық өзгеріс. Инверсия гендердің орналасу ретіне өзгеруіне әкеп соғады. Егер қалыпты хромосомадағы гендердің ретін AGCDEFG деп белгілесек және инверсияға BCDE бөлігі ұшырады десек онда жаңа хромосомадағы гендердің орналасу реті AEDCBFG болады.Перицентрлі инверсияда централер инверсияланған бөлімнің құрамына енеді.Ал парацентрлі инверсияда централер одан тыс жатады. Хромосомааралық өзгерістерге-транслокация жатады.Транслокация дегеніміз- нәтижесінде хромосоманың бір бөлігі оның басқа жеріне немесе бөтен бір хромосомаға ауысып кететін хромосомалық өзгеріс.Егер бастапқы хромосомадағы гендердің орналасу ретін былайша бейнелесек;ABCDEFG және HIJKLMN транслокациядан соң гендердің реті мынандай болуы мүмкін,ABCDLMN және HIJKEFG. Транслокацияланатын сегменттердің мөлшерлері әр түрлі,яғни кішіректен үлкенірекке дейін болады.Реципрокты транслокация ұқсас емес хромосомалардың арасындағы бөлім алмастырулардың немесе үзілулердің нәтижесінде ұқсас хромосоманың жаңа екі жұбының түзілуіне алып келеді.Хромосомалық мутацияларға сол сияқты транспозиция мен инверсияда жатады.Ол кезде құрамында бір немесе бірнеше гендері бар генетикалық материялдардың шағын бөліктері,бір хромосоманың бойында немесе әр түрлі хромосомалар арасында орын алмастырып отырады.

57. Геномдық мутациялар. Полиплоидия. Геномдық мутация дегеніміз -клеткадағы хромосомалар санының өзгеруіне байланысты организмнің белгілері мен қасиеттерінде пайда болатын өзгеріштікті айтады. Геном дегеніміздің өзі гаплоидты хромосомадағы болатын гендердің жиынтығы. Хромосом санының тұрақтылығын және оның ұрпақтан – ұрпаққа берілуін қамтамасыз ететін, клетканың бөліну механизмдері митоз бен мейоз. Бірақ кейбір жағдайда бұл механизмдер бұзылады да, хромосома саны өзгерген клеткалар пайда болады. Геномдық мутация тұтас гаплоидты жиынтықтың немесе жеке хромосомалалар санының көбеюіне не азаюына байланысты болады. Хромосомалар саны гаплоидты жиынтыққа еселеніп көбейетін организмдерді полиплоидты, ал еселенбей көбейсе анеуплоидты немесе гетероплоидты деп атайды Полиплоидты организмдер хромосом санының еселену дәрежесіне қарай 3п - триплоидты, 4п - тетраплоидты, 5п - пентаплоидты болып бөлінеді.Полиплоидия организмнің түрлі белгілерінің өзгеруіне себеп болады. Сондықтан ол эволюция мен селекция үшін тұқым қуалайтын өзгергіштіктің маңызды бір қайнар көзі болып есептеледі.Мысалы, селекционер В.С.Федоров шығарған қара бидайдың тетраплоидты формасын алсақ, диплоидты формасына қарағанда сабағы мықты, дәні ірі және салмақты болып өзгерген бұл әрине шаруашылық маңызы жағынан тиімді өзгеріс. Полиплоидияның өзінің екі түрі бар олар автополиплоидия және аллополиплоидия, деп аталады. Егер геномды А деп белгілесек, автодиплоид АА, ал автотриплоид ААА болады. Жалпы полиплоидияның негізінде өсімдіктердің, оның жеке мүшелерінің көлемі ұлғаяды. Ол клеткалардың көлемінің ұлғаюына байланысты. Ал мұның негізінде клеткалардағы түрлі физиологиялық және биохимиялық процестердің атап айтқанда су мөлшерінің, осмостық қысымның және түрлі заттар – белок, хлорофилл, клетчатка, витаминдер т.б. мөлшерінің артуы жатады. Полиплоидия жануарларда өте сирек кездесетін құбылыс. Бұл көбінесе жыныстық көбеюі партеногенез жолымен жүретін жәндіктерінде кездеседі. Мысал ретінде аскариданы, жер құрттарын, көбелектерді алуға болады. Полиплоидияның жануарларда сирек кездесуінің бір себебі олардың полиплоидия жағдайында ұрпақ бере алмайтындығына байланысты. Мысалы, тышқандарда триплоидты зиготаның болатындығы анықталған бірақ олардың тіршілігі эмбрионалдық дәуірдің ортасынан аса алмайды. Ал жануарлардың кейбір ұлпаларының сомалық клеткасында полиплоидия жиі кездеседі. Себебі, мұндай клеткалар мейоз жолымен емес митоз жолымен көбйеді. 58.Анеуплоидия: нуллисомиктер,моносомиктер,полисомиктер, олардың генетикалық талдауда пайдаланылу. Анеуплоидия немесе гетероплоидия хромосом санының гаплоидты жиынтыққа еселенбей өзгеруінің нәтижесінде пайда болады.Бұл құбылысты ең алғаш К.Бриджес дрозофила шыбындарындағы жыныспен тіркесіп тұқым қуалау заңдылығын зерттеу барысында байқады.Ол аналық шыбындардың сомалық клеткасынан ХХУ хромосомаларды (сонда У артық) ал аталықтарынан ХО яғни У-гі жоқ хромосомаларды тапты. Осыған байланысты дрозофила шыбындарының кейбір белгілерінің (қанаты, көзі т.б.) кемістікке ұшырайтындығы анықталды. Сонда бір хромосомасы артық жыныс клеткасы қалыпты гаплоидты гаметамен ұрықтанғанда, хромосом жиынтығы 2n+1 немесе трисомик зигота түзіледі. Ал егер гаметада бір хромосома кем болып келсе, ұрықтану нәтижесінде моносомик яғни 2n-1 зигота пайда болады. Адам баласында және жануарларда артық хромосоманың болуы олардың өсіп дамуының өзгеруіне немесе тіпті өлімге әкеп соғады.Мысалы, адамда жыныстық хромосомалардың немесе аутосомалардың артық болуы күрделі аномалиялар туғызады.Өсімдіктерде, әдетте артық хромосомасы бар аталық тозаңның тіршілік қабілеті болмайды, ал ондай жұмыртқа клеткасы немесе мегаспора керісінше ұрықтануға қабілетті болып келеді.Кейбір жағдайларда хромосоманың белгілі бір жұбында қосымша жалғыз ғана хромосома емес, екі хромосома (2n+2) – тетрасомик, үш хромосома жиынтығы 2n-3) – пентосомик болуы мүмкін. Сонымен қатар хромосома жиынтығы 2n-2 болып келетін организмде кездеседі оны нуклисомик деп атайды.Хромосомалар санының осылайша артуы немесе кемуі олардың кез –келген жұбында болуы мүмкін, сондықтан бір мезгілде қатарынан бірнеше анеуплоидия пайда бола алады.Анеуплодия құбылысы соның ішінде нулисомия кейбір өсімдіктерде жекелеген хромосомаларды алмастырып жаңа линиялар алу үшін қолданылады. Бұл әдіс селекцияда организмнің өнімділігі, ауруға төзімділігі т.б. белгі –қасиеттерін анықтаудағы жекелеген хромосомалардың ролін білу үшін, сол сияқты өзіндік бір генетикалық қасиеті бар хромосоманы қандай болмасын бір жаңартылып, жақсартылатын сортқа апарып алмастыру мақсатында қолданылады. Ол үшін алмастырылатын хромосоманың рецессивті аллелі бйынша гомозиготалы форманы ондай хромосомасы жоқ нулисомикпен будандастырады. Нулисомик ретінде мысалы, бидай селекциясында Чайниз Спринг сорты қолданылады. Мұндай будандастырудан алынған гибрид өсімдіктің мейоз кезінде бивалент түзетін 20 жұп және бір сыңар хромосомасы болады. Бұдан соң нулисомды линиямен будандастыру одан әрі қарай жүргізіле береді, нәтижесінде униваленттен басқа хромосомалардың барлығы Чайниз Спринг сортының хромосомаларымен алмастырылады. Ең соңында өздігінен тозаңдандыру жүргізіледі де нәтижесінде хромосомалары алмастырылған диплоидты линия алынады. 59. Анеуплоидтардың мейоздық ерекшеліктері және гаметалардың түзілуі,олардың тіршілікке қабілеттілігі мен өсімталдылығы. Бибайдағы моносомалық талдау. Анеуплодия құбылысы соның ішінде нулисомия кейбір өсімдіктерде жекелеген хромосомаларды алмастырып жаңа линиялар алу үшін қолданылады. Бұл әдіс селекцияда организмнің өнімділігі, ауруға төзімділігі т.б. белгі –қасиеттерін анықтаудағы жекелеген хромосомалардың ролін білу үшін, сол сияқты өзіндік бір генетикалық қасиеті бар хромосоманы қандай болмасын бір жаңартылып, жақсартылатын сортқа апарып алмастыру мақсатында қолданылады. Ол үшін алмастырылатын хромосоманың рецессивті аллелі бйынша гомозиготалы форманы ондай хромосомасы жоқ нулисомикпен будандастырады. Нулисомик ретінде мысалы, бидай селекциясында Чайниз Спринг сорты қолданылады. Мұндай будандастырудан алынған гибрид өсімдіктің мейоз кезінде бивалент түзетін 20 жұп және бір сыңар хромосомасы болады. Бұдан соң нулисомды линиямен будандастыру одан әрі қарай жүргізіле береді, нәтижесінде униваленттен басқа хромосомалардың барлығы Чайниз Спринг сортының хромосомаларымен алмастырылады. Ең соңында өздігінен тозаңдандыру жүргізіледі де нәтижесінде хромосомалары алмастырылған диплоидты линия алынады.Жекелеген хромосомалары алмастырылған линияларды түрішілік және сол сияқты, тұраралық будандастыру кезінде де алуға болады. Мысалы, бидайдың кейбір хромосомасын, қара бидайдың хромосомасымен алмастыруға болады. Сонымен қатар бір немесе әртүрлі өсімдіктердің қосымша хромосомалары бар анеуплоидтарды да алуға болады. Мысалы, қара бидаймен (2n=14) бидайды (2n=42) будандастырғанда хромосома жиынтығы (2n=28) бидай –қарабидай гибридті немесе 56 хромосомалы тритикале алынады. Оны жұмсақ бидаймен (2n=42) будандастырса бидайдың диплоидты жиынтығы бар (2n=42+7) түрі шығады. Осындай қосымша хромосомалары бар өсімдіктердің практикалық та, теориялық та маңызы бар.Себебі, екі бірдей дақылдың пайдалы белгі - қасиеттері бірігуінің және әртекті түрлердің гендері мен хромосомаларының әрекеттесуінің заңдылықтарын зерттеуге мүмкіндік туады.