Ілияс Есенберлин таылымдары

«КЈшпенділер» трилогиясы єазає хандыєтарыны¦ бес асыра дерлік созылан µмырнамасын єамтиды. Ілияс Есенберлин Јз кітаптарында тарихты¦ шешуші кезе¦дерін ой елегінен Јткізіп, кЈркем бейнелей отырып, єазає Ўдебиетінде осы баытта алашєы болып Їлкен жол салды. Енді халєымыз Јз тЎуелсіздігіне єайта ие болып, оны бекемдеуге Ўрекет жасап жатєан кезде, неµрлым жас жазушыларды¦ µрпаы Есенберлин салан соєпаєпен ілгері тартып келеді. Олар тарихтан кЈркем туынды жасау Їшін Јз жолдарын, Јз бояуларын іздестіруде, бЎлкім оларды¦ єайсыбірі тарихты бµдан гЈрі айєынырає суреттеп те берер, алайда І. Есенберлин µлттыє мЎдениетті¦ тарихында кЇрделі де єауіпті уаєытта Ўлі ешкім із салмаан соны сЇрлеуге бірінші аяє басєан жазушы болып єала береді.

јазірді¦ Јзінде єазає Ўдебиетін Ілияс Есенберлинсіз елестете алмайсыз, µлтты¦ кЈпасырлыє тарихын талдап, пайымдау оны¦ романдарыны¦ параєтарына зерделі кЈз жібермейінше мЇмкін емес Ўрі ол толыєєанды болмайды. ўуелгі ойластырылуынан ана емес, аєыры нЎтижелерімен де жемісті, тµжырымдарыны¦ Јмірше¦ болары кЈрініп тµратын бµл кітаптардан оны¦ зерттеулеріні¦, жазушы ретіндегі шыармашылыє ізденісіні¦ маєсаттылыын а¦армау таы мЇмкін емес. Шы¦ысханны¦ тікелей µрпаєтарыны¦ — он бесінші асырда єазає мемлекеттілігін єµран ўбілхайыр Бірінші хан мен одан кейінгі єазає хандары Јміріні¦ мысалында Ілияс Есенберлин «билік пен халыє», «Ўмірші мен тобыр», «зорлыє пен Јнер» секілді µымдар жайында Јзіні¦ философиялыє пайымдауларын жасайды. ёлы ДЎшті јыпшає даласыны¦ Абылай хан мен Кенесары јасымµлы кезіне дейінгі кЈпасырлыє тарихындаы оєиаларды талдай келе, жазушы Јзіні¦ философиялыє тµжырымдамасын тЇзеді, сЈйтіп, кЈп ретте даулы кЈрінетін билік моралін негіздейді. Ол бЇгін та¦да, єайтадан тЎуелсіз мемлекет боланнан кейін біз Јзімізге єойып отыран: µлттыє бірлік идеясын білдіруші болуды¦ моральдыє єµєыына кім Ўрі єандай ісімен жЎне Ўрекетімен ие болуа тиіс деген сµраєєа жауап іздейді.

¤з мемлекеті¦ді єалай жЎне єайда бастап апару керек?

ўбілхайыр Біріншіні¦, јасымхан мен Хаєназарды¦, да¦єты ТЎукені¦, Абылай хан мен Кенесарыны¦ Јмірі мен ерліктеріні¦ талымдары єандай, бµл талымдар не берді, жо¦арлара, кейіннен орыс отарлаушыларына єарсы µзаєєа созылан (1798—1930 жылдар аралыындаы — аты а¦ыза айналан Сырым Датµлыны¦ кЈтерілісінен, Исатай мен Махамбеттен бастап, Амангелді Иманов-
єа дейін жЎне отызыншы жылдардаы алдын-ала жоспарланан єатыгез геноцидке єарсы аштарды¦ бЇліншіліктері мен кЈтерілістеріне, аєырында, єазає жастары МЎскеуді¦ Їстемдігі мен оны¦ јазаєстана єойан со¦ы басєарушысына ашыє єарсы шыєєан 1986 жылы желтоєсан оєиаларына дейін) соыстар єазаєтарды неге Їйретті?

јазає даласындаы µлт-азаттыє єозалысы ешєашан тоєтаан жоє. Бµрыны кЈшпенділер Јздерін ержЇрек жауынгерлер ретінде кЈрсетті. Мµны ежелгі заман тарихшылары Геродот пен Страбон да растайды. Кешегі Јткен екінші дЇниежЇзілік соыста да єазаєтар ерекше єахармандыымен танылды. Алайда, он тоызыншы жЎне жиырмасыншы асырларда жеке Јз єару-жараы болмаандыєтан олар генерал Черняев секілділерді¦ жазалаушы экспедицияларына єарсы тµра алмады...

­ИЎ, біз соыс Јнерін Їйрендік, ал тЎуелсіз болу Їшін, бµан єоса жасампаздыєєа єол µру — зауыттар мен фабрикалар сала білу, машиналар мен компьютерлер жасай білу, мµны корейлер мен малаизиялыєтар, жапондар немее таиландыєтар секілді жасай білу керек.

Патшалыє Ресей мен тоталитарлыє тЎртіп бізді µлт ретінде, халыє ретінде станоктар мен техникадан єыбын тауып, єулыєпен жырає µстап келгені рас. Бізді техникалыє, арыштыє, єµрылысшылыє кЎсіптерден аластады, дипломатияа жолатпады, јазаєстан саясатшы да, мемлекет басшысын да, Ўскери маман да даярламады, есесіне орыстандыру толыє ауєымда, єарєынды жЇріп жатты. Тіпті, єазає мектептері де жабылып, єазає тілінде оєытатын бірде-бір орта яки жоары оєу орны болан жоє. Бізді¦ жеріміз де, халєымыз да бір ана ролді: Ресейді¦ — отарлаушы Ресейді¦, кейіннен тоталитарлыє тЎртіпті¦ шикізат беруші єосалєы аймаы кЇйінде єалу ролін ана орындауа тиіс болды. Бµл жайында Тµрар Рысєµлов пен Мµстафа Шоєай Јз е¦бектерінде дЎлелді фактілер келтіре отырып жазды. Тµрар Рысєµловты¦ айаєтауынша, «јазан тЈ¦керісіні¦ е¦бек сі¦ірген басшыларыны¦ бірі Иван Тоболин 1920 жылы ТЇркістан Орталыє ат-
єару комитетіні¦ мЎжілісінде єазаєтар марксистерді¦ кЈзєарасы бойынша, экономикалыє тµрыдан нашар боландыєтан, бЎрібір єµрып бітуге тиіс...» деп ашыє мЎлімдеген. 1938 жыла дейін бізді нає осылайша Јлтіріп те келді. јолдан µйымдастырылан ашаршылыєтан, ма¦дайындаы бар байлыы — киіз Їйі мен атын тартып алудан, медициналыє жЎрдем атаулыдан мЇлдем єаыс єалдырудан миллиондаан єазає мерт болды. ўйтсе де, халыєты тµтасымен єырып жіберу мЇмкін емес. Мµны¦ Їстіне, мал бауа да адам, арзан жµмыс кЇші керек болатын...

1990 жылды¦ басында одає ыдырай бастады да, бµрын кЇшпен біріктірілген республикалар Јздеріні¦ тЎуелсіздігін жариялауа кірісті. СЈйтіп, єазаєтара да баєытты кЇн туды. ТЎуелсіздігімізді єайтаранмен, біз єµралаєан єалдыє: жер єойнауларыны¦ байлыы бµрынысынша тасып Ўкетіліп жатыр, айырмасы — бµл енді халыєты¦ єасіреті Їстінен байып жатєан жа¦а саясатшыларды¦ еркімен жЇзеге асырылуда. Бізде Јнім µєсататын ЈнеркЎсіп жоє.

¤з мµнайымыз бола тµра, біз бензин мен газды басєалардан сµраймыз, сатып аламыз. Бізде бЎрі де бар, бірає еште¦е де жоє.

Біз мµнайа, темір мен кЈмірге, асыл металдара, астыєєа белшесінен батып отыран єайыршымыз... Біз бар боланы мал Јсірушіміз... Тоталитарлыє тЎртіпті¦ тµраєты Ўрі сЈзсіз орындауды талап ететін µраны: «јазає жастары — єойшылыєєа!» болды. Мµндай жадайда біз сірЎ да «экономикасы кЇшті ел» бола єояр ма едік?

Біз ауруларды¦ µлтымыз, Јйткені кЇллі шайтанны¦ єаруын — ядролыын деймісіз, химиялыын деймісіз, бактериологиялыын деймісіз, бЎрі-бЎрісін кЈгінде де, жерінде де, жеріні¦ астында да, яни бізді¦ Јзімізге де сан рет сынап кЈрді. јазір Ресейге тиесілі єаруды¦ бЎрі бізде сыналды. Сондыєтан бізді¦ жеріміз де, адамдарымыз да уланан, есе¦гіреп єалан...

Бµрынысынша біз јазаєияа шегені де, ине мен жіпті де сырттан Ўкелеміз...

Ендеше, єазає мемлекеттілігі «бола ма, жоє па», «басєаны¦ баєылауынан шыып, е¦се кЈтерер єасиетке ие болып, єанатын єомдап, Ўлемдік Јркениетті дамытуа Јз Їлесін єосып жатєан халыєтарды¦ санатына єазаєтар да єосыла алады ма?» деген сµраєтар єазір мейлінше кЈкейтесті болып отыр.

Шаын елдер бЈлшектенген жадайда µлы державалара же¦іл соады, «бЈліп ал да билей бер» деген єаида да содан туан — Ілияс Есенберлинні¦ кЈптеген тілдерге аударылан атаєты «КЈшпенділер» трилогиясын оєыанда, осы мЎселелерді¦ бЎрі де Ўлденеше рет алды¦ыздан шыады яки басєа ойа ілесе туындайды. Бµл мЎселелер бµрын-со¦ды біз Їшін тап єазіргідей кЈкейтесті, Јмірлік ма¦ызды болып кЈрген емес. °лкен азамат, тамаша жазушы бізге танытєан тарих таылымдарынан шын мЎнінде кЈп сабає алуа болады.