Мемлекет, құқық және экология

Қоршағам ортаны қорғау, экологиялық қауіпсіздік проблемалары бүкіл проблемалардың ішіндегі ең кіндігі. Міне, осы аталған проблемалармен адамзат ХХ-ы ғасырда бетпе-бет кездесіп отыр, міне осылар ғаламдық болып танылып отыр. Адамның тіршілік етуі тәуелді болып отырған осы проблемалар қалай болғанда да экологияға байланысты. Мысалы, термоядролық қару қолданылатын әлемдік соғыс бола қалған жағдайда әлемнің барша халқының жойылып кетуі ықтимал. Адамдардың тіршілік етіп отырған ортасы - табиғат жойылып кететіні ақиқат. Осының өзі жер бетінде өмір-тіршіліктің болу-болмауына қатер төндіреді. Яғни, адамзат тағдыры екіталай жағдайға тап болады. Ғаламдық проблемалармен өте тығыз байланысты экология проблемалары дедік, ал енді осы экология проблемалары демографиялық, энергетика (қуат көздерін игеру мен пайдалану), ғылыми-техникалық және тағы басқалай да проблемаларды бірінен соң бірін туындататынын бұқара көпшіліктің бәрі біле бермейді, Сондықтан да осы проблемалардың шиеленісіп кетпей тұрған шағында бұлардың алдын алу қоғамның ұйымдасқан күштерінің ең көкейтесті қамы болған абзал.

Қоршаған ортаға адамның, адам тіршілігінің теріс ықпалы көп бағыттар бойынша болып та, жүріп те жатыр. Олардың бірсыпырасы мыналар: Атмосфераның ластануы:

Атмосфераға жыл сайын техногендік жөне т.б. 200—400 миллион тонна шаң-тозаң, 150 миллион тонна күкіртті ангидрид, 700 миллион тоннаға шамалас зиянды химиялық заттар шығарылып, олар айналаны ластап жатады. Ал енді ғаламшардың индустриалдық жағынан аса дамыған аймақтарындағы ластану табиғи ластанудан мыңдаған және одан да кеп есе артық мөлшерде болуда.

ХХІ-і ғасыр қарсаңында адамзат ғаламдық проблема болып табылатын климаттың жылу жағына қарай ғаламдық өзгеріске ұшырауымен беттесіп отыр.

Ғаламдық жылыныспен байланысты туындаған жекелеген айғақтарды (оқиғаларды) сипаттайтын мысалдарды келтіру қажеттілігін тізбелеп көрелік. Мұның өзі әсіресе жер ғаламшары полюстеріндегі ахуалға тән. Өз кезегінде полюстердегі өзгерістер Оңтүстік Америка мен Европадағы климатқа ықпалын тигізді. Мысалы, 1995 жылдың қаңтар айында Аргентина ғалымдары Антарктика континентінің Ларсен мұзды қайраңынан ұзындығы 65 километр болып келетін мұз жарығын тапқан-тын. Орасан зор алып айсберг өте қалың мұз тақтадан бөлініп қалған. Ал мұның өзі 20 мың жыл бойында тұтас күйінде болғаны өте-мөте ықтимал! Олай дейтініміздің себебі бұл айсбергтің қалыңдығы 200 метр және де үстінің аумағы 2 мың 900 шаршы километрді алып жатыр. Осы себеп болып Антарктика жағалау шегінін өзгеруіне алып келеді. Осыған сайма-сай келетін өзгерістер географиялық карталарға енгізілуде. Кейбір ғалымдардың болжауы бойынша, климаттың жылынуы Антарктика мұзды қайранының бұзылуына алып барады. Ал климаттың жылынуы жақын 10 жыл ішінде болады. Ал біздің көріп отырғанымыз Антарктика мұзды қайраңы бұзылуының қазірдің өзінде-ақ басталғаны және климат жылынуының басталып-ақ кеткені.

Сондай-ақ Антарктика континенті атмосферасының ең үстіңгі қабатындағы озон тесігінің ұлғая түсуі аса зор алаңдаушылықты тудырып отыр. Антарктика континенті атмосферасының озон қабатындағы зор тесік бұрынғы кездердегіден де ұлғайған үстіне ұлғая түсуде - делінген АҚШ-тың Аэронавтика мен ғарыш кеңістігі бойынша ұлттық Басқармасының (НАСА-ның) 1997 жылғы қыркүйек айындағы пресс-релизінде. Антарктида атмосферасы озон қабатының бұзылуы салдарынан барып пайда болған орасан зор тесіктің аумақ мөлшері 28,3 миллион шаршы километрді алып жатыр деп бағамдалды, ал мұның өзі Америка Құрама Штаттары жер аумағынан үш есе асып түседі.

Біріккен Ұлттар Ұйымының жабайы табиғатты қорғау қорының 1997 жылғы "ғаламдық жылынудың салдары" жөніндегі хабарларында жақын болашақтағы жүз жыл ішінде Ресейдің солтүстік ендігіндегі климат 70% өзгереді — деген мағлұмат келтірілген. Мұның өзі аталған ендікте тіршілік етіп жатқан флора мен фаунаның тең жартысының жойылуына апарып соқтыруы мүмкін. Климат сондай-ақ Исландияда да, Канада да, Скандинавия мен Балтық жағалауы мемлекеттерінде де өзгереді. Ғалымдар ертеректен бері парниктік күшті әсердің катері (қаупі) жөнінде ескерткен болатын. Алайда экология мамандарының топшылаулары ешқашанда адамды шошытарлықтай, нақты қорқыныштылығымен көзге ерекше түсе бермейтін.

Ғалымдар ең алдымен морждар мен полярлық аюлар қырылып қалады деп болжалдайды. Ал Канада да қылқан жапырақты ормандар жойылып бітеді. Парниктік күшті әсер тропиктік елдерге де қауіп төндіреді. Эфиопияда маймылдардың кейбір түрлері қырылып қалады. Мексика болса өздерінде тіршілік ететін көбелектерінен айырылады. Арктика мұздарының еріп кетуі барлық континенттердің жағалық шектерін адам танымайтындай өзгертіп жібереді. Осы мағлұматтар келтіріп отырған авторлар жан-жануарлардың ғаламдық масштабта жаңадан қоныс аударуларын сөз етеді. Дегенмен, әзірге белгісіз, жан-жануарлардың қандай түрлері климаттың өзгеруінен "озып" жаңа тіршілік ету ортасына жетіп алатындығы болып отыр. Ғалымдардың пікірінше жан-жануарлардың кейбір түрлеріне аман-есен болып тірі қалуы үшін қоныс аударуды осыдан 10 мың жыл бұрын болған "ұлы қоныс аударуға" қарағанда 10 есе жылдам болуы тиіс екен.

Климаттың жылынуы туып көбеюшілікке де яғни тұқымның өсіп көбеюіне де әсері бар деген қорытындыны Чикаго мен Бостон Университеттерінің ғалымдары да тұжырымдады. Тұқымның өсіп көбеюі азаяды, олай болатыны климаттың өзгеруі салдарынан табиғи биологиялық ырғақ бұзылады. Оңтүстік жарты шар теңіздеріндегі сулар температурасының жарты градусқа өсуінің өзі кораллдар мен планктондардың жаппай қырылуына апарып соғады, бұл болса қорегінен жұрдай болған балықтардың жаппай қырылуына алып келеді.

Енді Қазақстанға келетін болсақ, ауаның ғаламдық деңгейде жылынуы адам айтқысыз зор да жойқын зардаптарды туындатуы мүмкін. Қазақстан ғалымдарының бағамдауы бойынша климаттың өзгеруіне тосқауыл қою жөнінде шаралар қолданылмаған жағдайда алдымыздағы ғасырдың соңын ала атмосфераның төменгі қабаттарының температурасы 3 градусқа көтерілуі мүмкін, ал мұның өзі жаппай су тасулары қаупін тудыруы мүмкін. Қазақстанға мұның тікелей қатысы бар. Өйткені Каспий деңгейінің көтерілуі Оңтүстік Америкадағы мұхит суы температурасының көтерілуімен байланыстылығы анықталған жәйт. Осы соңғы жүз жылдың барысында Қазақстан аумағында маусымдық және жыл бойындық ауа температурасының орташа көрсеткіштерінің жоғары көтерілу тенденциялары байқалған, 1894-ші жылдан 1994 жылдар аралығында ауа температурасының жылдық орташа көтерілуінің көрсеткіші 1,3 градус шамасында болған. Қазақстан аумағының үлкен бөлігі климаттың өзгеруінен өте зардап шегетін аймақтарды алып жатыр. Сондықтан да температураның ылғи да тұрақты түрде жоғары көтеріліп отыруы елдің ауыл шаруашылығы орман және су шаруашылықтарына алапатты зардаптар мүмкін. Мұның тағы да басқа теріс ықпалы халықтың денсаулығына орасан зор нұқсан келтірілетіндігінде жатыр. Біріккен Ұлттар Ұйымының климаттың өзгеруі жөніндегі Рама конвенциясының мағлұматтары бойынша 1990 жылы Қазақстан 200 миллион тонна көмір қос тотығы тастандысын өндірген болатын. Халықтың жан басына шаққанда (есептегенде) мұның өзі дүние жүзіндегі ен жоғары көрсеткіштің бірі болып табылатын.

Жер ғаламшарындағы климаттың өзгеруіне бүкіл әлем жұртшылығы алаңдаушылық білдіріп отыр. Келешекте адамзат баласының жойылып кетпеуі яғни сақталуы зор мәселе түрінде қойылуда.

Мемлекеттердің атқаратын қызметтері бірінші кезекте тұрғанын айтқан жөн. Осы салада атқарылған іс ретінде ең алғашқы және ең маңызды халықаралық құжаттың қабылданғанын айтуға болады. Климаттың өзгеруі туралы 1992-і жылы маусым айында Рио-де-Жанейро қаласында қол қойылған БҰҰ-ның Рамалық конвенциясы (жоғарыда аталынған) 1994 жылы 21 наурызда өз күшіне енген болатын. Бұл құжатты 165 мемлекет ратификациялады. Осы конвенцияда парниктік тастанды газдар мөлшерін азайту және бұл сала бойынша халықаралық ынтымақтастық механизмдері мен әрбір жақтардың (мемлекеттердің) міндеттемелері анықталған болатын. БҰҰ-ның осы Рама конвенциясы ережелеріне сай жүргізілген дайындықтың нәтиже фазасы Киото (Жапонияда) протоколына қол қою болды. Сонымен Киото протоколы БҰҰ-ның климаттың өзгеруі жөніндегі Рама конвенциясының тікелей жалғасы іспетті сипатталды. Конвенцияға қатысушы жақтар өздерінің алдына қойған ұзақ мерзімді мақсаттарына жету үшін міндеттеме алды.

Бұл міндеттемеде климаттың антропогенді себептерден ғаламдық өзгерулеріне дер кезінде көңіл бөлу және тиісті түрде құлақ асып, олардың әрі қарайғы етек алып кетуіне жол бергізбейтіндей саясат жүргізу, сонымен бірге бұл салада қалау-тілекке сай келетін нәтижелерге қол жеткізетін шараларды іске асыру және әрбір жақтардың өздеріне алған міндеттерін орындауы тиіс деген ереже-қағидалары бар.

Осы келтірілген міндеттер аталған конвенция бекіткен мемлекеттер қызметтерінің негізгі бағыттары болып табылады. Конвенцияның заңдық міндетті аспабы болып табылатын КИОТО протоколы өзінің жақтастары конференциясында (Жапонияның Киото қаласында 1997 жылы) қабылданды. Сөйтіп ол 1998 жылдан қол қоюшылар үшін ашық деп жарияланды. Осы хаттама бойынша Конвенцияның 1-ші қосымшасына енген жақтар (жақтастар) 2008-2012 жылдар аралығындағы кезеңде әр жыл сайын өздеріндегі өндірістерде өндіріліп шығып жатқан парниктік газдардың жиынтық тастандыларын 1990 жылдың деңгейімен есептегенде ең аз дегенде 5% мөлшерде азайтуы тиіс.

1998 жылдың тамыз айында Қазақстан Республикасы Сыртқы Істер Министрлігінің сараптау комиссиясы БҰҰ-ы Рама Конвенциясының Киото Хаттамасына қосылу жөнінде қол қою туралы жөнінде өз шешімін қабылдады. Бұл қол қою әртүрлі елдердің және халықаралық қорлардың қаражаттарын Қазақстанға тартуға мол мүмкіндіктер береді. Сөйтіп еліміздегі қордаланып қалған экологиялық проблемаларды шешуге мүмкіндіктер береді деген болжам бар.