Тоғызыншы тақырып. Саяси жҮйе жӘне мемлекет

Қоғамның саяси жүйесі – саяси, әлеуметтік, заңға тән идеологиялық, рухани нормалардың, тарихи дәстүрлерге, нақтылы қоғамнын саяси режимінің бағдарламаларына тәуелді саяси институттардың, қозғалыстардың тәртіптелген тұтас жиынтығы. Нақтылы қоғамның саяси жүйесі онын ұлттық, таптық жаратылысымен, әлеуметтік құрылысымен, басқару тұрпатымен (республика, монархия), мемлекеттік құрылымымен (федерация, біртұтас), саяси режимінің сипатымен (демократиялық, демократияға қарсы, тоталитарлық), саяси өмірдің ұлттық дәстүрлерімен т.с.с. жағдайлармен анықталады.

Саяси жүйеге жатқызылатын қоғамдық құбылыстардың ерекше белгілері болады. Оңдай белгілерге мыналар жатады: 1) саяси жүйе бөлігінің ұйымдық сипаты болуы кажет; 2) кез келген қоғамдык бірлестік, ұйым саяси жүйенің болмысы бола алмайды. Саяси жүйеге жату үшін оның алдына қойған мақсатының саяси мазмұны болуы шарт; 3) Саяси ұйымның саяси сипаты оның бағдарламасында анықталады.

Саяси жүйені зерттеу, тану үшін ерекше тәсілдер қолданылады. Конституциялық тәсілді қолдану арқылы саяси жүйе бөліктерінің ұйымдық ерекшеліктері айқындалады. Мысалы, мемлекеттің механизмінің болуы оның басқа саяси жүйе бөліктерінен ерекше екенін байқатады. Функционалдық (қызмет бағытына байланысты) тәсілді қолдану арқылы саяси ұйымның табиғи сипаты анықталады. Реттеу рөлін зерттеу арқылы саяси ұйымның қоғамдық қатынастарды қалыптастырып, дамытудағы кызметі көрсетіледі. Идеологиялық тәсілді қолдана отырып саяси ұйымның нақтылы қандай таптар, әлеуметтік топтар, ұлттар үшін қызмет атқаратынын анықтауға болады. Коммуникативтік тәсілді қолдану аркылы саяси ұйымның саяси жүйеге жататын басқа үйымдармен қарым-қатынасының дәрежесін, деңгейін, көлемін, мазмұнын түсінуге болады.

Саяси жүйе дегеніміз саяси билікті және азамат пен мемлекеттің өзара байланысын ұйымдастырушы, сонымен бірге өздері өзара әрекеттесуде болатын нормалар мен идеялардың осыларға негізделген саяси институттардың, мекемелер мен әрекеттердің жиынтығы.

Осы аталып отырған көп қалыпты қүрылымның негізгі тағайыны адамдардың саясаттағы әрекеттерінің бірлігін, тұтастығын қамтамасыз ету болып табылады.

Әдебиеттерде саяси жүйе төрт тараптың диалектикалық ынтымағы (бірлігі) деп атап көрсетіледі:

1.Институционалдық (мемлекет, саяси партиялар, әлеуметтік- экономикалық және басқалай да үйымдар) Осылардың бәрі жиынтық түрінде коғамның саяси үйымын құрайды.

2. Реттеуші (күқық, саяси нормалар мен дәстүрлер, имандылық нормаларының кейбіреулері және т.б.).

3. Қызметтік (функционалдык) саяси режимнің негізін құрайтын саяси іс-әрекет әдістері.

4. Идеологиялық (ең алдымен осы қоғамда ұстемдік кұрған саяси сана).

Осындай тәсілді негізге ала отырып саяси жүйе құрамының негізгі кұрамдас бөліктерін ажыратып көрсеткенде саяси және құқықтық нормаларды, саяси құрылымды, саяси іс-әрекетті, саяси сананы жөне саяси мәдениетті атауға болады.

1. Саяси және құқықтық нормалар - бұларға мінез-кұлықтың калыптасып болған немесе анықталып белгіленген, саяси катынастарды реттеудің тәсілдері, бар және әрекет үстіндегі конституциялар, кодекстер, заңдар, партиялардың жарғылары мен бағдарламалары, саяси үрдістер мен рәсімдер жатады.

2. Саяси құрылым - бұларға саяси және мемлекеттік ұйымдар, институттар, мекемелер мен олардың араларындағы қатынастар жатады.

3. Саяси іс-әрекет - бұған адамдардың қоғамдағы саяси биліктің қызмет етуін қамтамасыз етуге, өзгертіп кайта құруға және қоғамдағы саяси билікті жүзеге асыру жүйесін корғауға бағытталған әртүрлі әрекеттері жатады.

4. Саяси сана мен саяси мәдениет - мұндағы ескерілетіні саяси билік механизмінің іс-әрекетін көрсететің руханият көріністерінің көп түрлілігі және олардың саяси қатынастар аясында адамдардың жүріс-тұрысын бағыттап отыратындығы түсініледі.

Саяси мәдениет - саяси билік мүшелері қабылдаған және өздерінің іс-әрекеттері мен қатынастарында пайдаланатын саяси идеялардан, рәміздерден, нанымдардан тұратын құндылықтар жүйесі.

Қоғамның саяси жүйесі - белгілі саяси қызметтерді атқарып, оларды жүзеге асыратын мемлекеттік және мемлекеттік емес институттар жүйесі. Мемлекет, партиялар, кәсіподақтар және қоғамдық болмыста іс түйіні билікті күшпен тартып алулармен, одан ажырап қалмау және пайдалану әрекеттерімен байланысты ұйымдар мен қозғалыстар жоғарыда аталған институттарға жатады. Саяси жүйе ішкі-сыртқы саясатты жүргізуді камтамасыз етеді, әлеуметтік топтарды калыптастырады, олардың мүдделерін білдіреді және оларды қорғайды. Саяси жүйенің сипаты әлеуметтік ортамен тығыз байланыста болады, өйткені өзі содан туындап, соған қызмет етеді.

Қоғамның саяси жүйесінің негізгі субъектілері ретінде мемлекет, партиялар және қоғамдық қозғалыстар ең алдыңғы қатарға шығады.

Мемлекет - саяси жүйеде бастауыш рөл атқарады, өйткені, онын өзіне ғана тән ерекше белгілері болады: біріншіден - қоғамды интеграциялауға (біріктіруге) қабілетінің болуы, бұл қабілет коғамда болатын әлеуметтік өзгешеліктерге, мүдделер тартысы дегенге қарамастан өз ықпалымен әсер етеді; екіншіден - мемлекет - билік органы. Ол белсенді түрде коғамдық қатынастарды ұйымдастыру ережелерін, белгіленген нормаларды сақтағаны (бұзғаны) немесе бұзғаны үшін санкцияларды, көтермелеу мен жаза қолдануларды жүзеге асырады; үшіншіден - қоғамда онын құқық шығармашылық кызметі болады; төртіншіден - мемлекеттік биліктің көпшілікке тәндігі, жалпылық істерді басқарудың кәсібилендірілуі, мемлекеттік органдарға, олардын қызметкерлеріне өкілеттіктерді ерікті немесе еріксіз беру, басқа адамдарға сол өкілеттіктерді басқаруға беру; бесіншіден - саяси кеңістік шегінің ерекшелігі (өзгешелігі) мен оның айқындығы.

Мемлекеттің географиялық шегі болады; оның билігі жүретін аумағы, езінің азаматтарын - мемлекет мүшелерін қамтитын -заңдық ықпалы болады. Осы зандық ықпал бойынша мемлекет алдында әлгі мүшелерінің заң бекіткен міндеттері, құқыктары болады, олар алым салықтар төлейді және тағы сондайлар. Басқаша айтқанда, мемлекеттің зандық ықпалы бойынша оның органдарының бар болуы мен әрекет етуіне материалдық мүмкіндіктер тудырылады, камтамасыз етіледі.

Саяси жүйеде мемлекеттің алатын орны ерекше. Мемлекет барша елдің ресми өкілі болып саналады, себебі ол қоғамды қандай да болсын ерекше бөліктерге бөлмей қоғамның, халыктың мүддесін қанағаттандыру үшін қызмет атқарады. Мемлекеттің тарихи даму барысында қалыптасқан, тек оның өзіне ғана тән құрылымы бар. Мемлекет өз қызметін атқару үшін ерекше ұйымдардан тұрады: ол мемлекет органдары. Саяси жүйенің басқа бөліктерінің мұндай құрылымы болмайды. Мұны - мемлекеттің механизмі дейді. Осы механизм арқылы мемлекет өзінің сан алуан, түрлі бағыттағы қызметін атқарады. Мемлекет тек қоғамның ішінде ғана емес, басқа мемлекеттермен қарым-қатынас, алыс-берістер жасауға байланысты да қызмет атқарады. Тек мемлекетке ғана азаматтық деген құбылыс тән, сондықтан азаматтық -мемлекет пен адамдардың арасындағы тұрақты саяси-құқықтық байланыс болып саналады. Нормативтік құқықтық актілерді мемлекет органдары ғана қабылдай алады, олар қоғамдық қатынастарды ресми түрде реттейтіндіктен, барлық қоғам мүшелерінің іс-әрекетін, мінез-құлқын жолға салған құрал болып саналады.

Мемлекет саяси жүйенің негізгі құрамды бөлігі болғандықтан саяси жүйенің құрамына өзінің ерекше әсерін тигізеді. Мемлекеттің әлеуметтік-саяси табиғатына, ондағы орнатылған саяси режимге байланысты қоғамның саяси жүйесінің құрылымдық ерекшеліктері болады. Егер мемлекетте фашистік, тоталитарлық саяси режим орын алса, ондай қоғамның саяси жүйесінін өрісі де тар болады. Ондай мемлекеттерде саяси партиялардың, қозғалыстардың қалыптасып, қызмет істеуіне шек қойылады немесе мүлдем тыйым салынады.

Саяси жүйенің негізгі субъектісі болып табылатындар саяси партиялар да жатады.

Саяси болмыстын кез келген түрдегі өзгешеліктерінде партияларды қажетті компонент (бөлік) ететіні саяси партиялардың қоғамдағы тағайыны болып табылады. Бұл тағайындарға кіретіндер:

- бүкіл әлеуметтік тұтастықтың ортақ мүддесі денгейіндегі әртүрлі әлеуметтік топтар мен бірліктердің мүдделерін білдіретін өкілдер қызметін жүзеге асыруы жатады;

- саяси қатынастар аясына жататын әлеуметтік топтарды интеграциялау (біріктіру) ісін белсенді жүргізуде жатады;

- партия ішіндегі қарама-қайшылыктарды жою да кіреді.

Партиялардың өздерінің бағдарламалары, мақсаттар жүйесі болады, оларды белсенді түрде насихаттайды, қорғайды; азды-көпті тарамдалған ұйымдық құрылымы болады, өздерінің мүшелеріне белгілі міндеттер жүктейді және де олардың жүріс-тұрыстарының нормаларын қалыптастырады. Сондықтан да олар қоғамның саяси өмір болмысының ұтымды болуына, ұйымшылдық деңгейінің жоғарылауына қуатты қозғаушы күш ретінде қызмет етеді.

Партиялар өз сипаттары бойынша:

- таптық болуы мүмкін, яғни әлеуметтік топтардык мүдделерін білдіретін, мұндай әлеуметтік топтар өндірістік қатынастар құрылымында алатын орнына қарай шаруалар, жұмысшылар, кәсіпкерлер болып айырмалануы мүмкін;

- ұлттық, діни болулары мүмкін, олар қайсыбір этникалық топтың немесе конфессияның айрықша мүдделерін білдіріп, олардын мемлекетте басымдылыққа ие болуын өздеріне мақсат ретінде қоятын болуы да мүмкін (мысалы, Исламнын өрлеу партиясы, орыс халқының Одағы және т.с.с);

- өз алдына белгілі проблемаларды шешу мәселесін қойған партиялар да болуы мүмкін. Мұндай партиялар ең өзекті маңызды, жедел түрде шешімі табылуға тиісті әлеуметтік мәселелерді қозғап, өздерінің бағдарламалары мен іс-әрекеттерін соларды шешуге бағыттайды (бұларға экономикалық партия, бейбітшілік немесе қарусыздандыру партиясы, жер реформасын жүргізу партиясы және т.с.с);

- мемлекеттік-патриоттық партия, мұндай партия халыктың әлеуметтік топтары мен топтамалары өкілдерін мемлекеттің тұтастығын, ондағы тұрақтылықты қамтамасыз етуге жұмылдыратын істерге бағыттайды;

- аты елге танымал, яғни әйгілі есімді саясаткер айналасына топталып қалыптасқан және оны қолдаушы топ ретінде әрекет ететін партия;

Қозғалыстар – мұндай "ұйымды" әдетте қатар түрде орталықтандырылған ұйым деуге болмайды, сондай-ақ мұнда жазылып белгіленген мүшелікте жок, бағдарлама мен доктринаны мақсат пен саяси мақсаттар жүйесі алмастырған болып келеді.

Қозғалыстың мақсатын қолдайтын кез келген адам оның қаты-сушысы бола алады. Әркімнің өзінің қозғалысқа қатысуы немесе оның іс-қимылдарына қолдау көрсету нысандарын тандаудың түрлері көп. Осы заманғы жағдайда саяси белсенділіктің дамуы партияларға қарағанда адамдар қозғалыстарды жоғары бағалайтыны байқалады, олай болатыны партияларда (іріктеу) таңдап алу жүйесі, міндеттемелер мен тәртіп мәселелері жолға қойылған болып келеді. Көптеген саяси проблемалар қозғалыстар белсенділігінің есебінен шешіліп жататынын қарап айтқан жөн (мысалы, экологиялық проблемалар, бейбітшілік үшін күрес, қоғамды демократияландыру үшін күрестерді ұйымдастыру). Қазақстан Республикасында “Невада – Семей”, “Арал теңізді сақтаймыз”,деген қозғалыстар орын алуда.Олардың ролі өте маңызды, себебі осы ұйымдар келесі мәселелер шешу үшін қалыптасқан

Саяси жүйенің саяси-нормативтік құрылымы

Саяси және құкыкгық нормалар-конституция, кодекстер, жарғылар, партиялардың бағдарламалары, саяси үрдістер мен рәсімдер ретінде саяси-құқықтық қатьнастарды реттеудің тәсілдері болып қалыптасқан немесе белгіленген мінез-құлық ережелері

Саяси құрылым – саяси және мемлекеттік ұйымдар, институттар, мекемелер мен олардың араларындағы қатынастардың жиынтығы

Саяси іс-әрекет адамдардың қоғамдағы саяси билікті жүзеге асыруында қызмет атқаруларын қамтамасыз етуге, мазмұнын өзгертуге, қорғауға бағытталған алуан түрлі әрекеттері

Саяси сана – саяси билік механизмдерінің қызметін қамтып көрсететін және саяси қатынастар аясыңдағы адамдардың іс-әрекеттерін мінез-құлықтарын бағыттап отыратын руханилықтың алуан түрлі көрінісі

Саяси мәдениет – саяси бірлестіктер мүшелері қабылдаған және өз қызметтері мен қатынастарын реттеу мақсатында қолданатын құндылықтар, саяси идеялар, рәміздер, наным-сенімдер жүйесі

Саяси жүйенің негізгі субъектілері

Түтастай алғанда мемлекет және мемлекеттік органдар

Саяси партиялар - олар таптық, ұлттық, діни, проблемалық, мемлекеттік-патриоттық болуы мүмкін

Қоғамдық саяси қозғалыстар

САЯСИ ПАРТИЯ

Мемлекеттегі саяси билікке қатысуға немесе билікті (өкіметті) басқару, атқару ісіне

ие болуға ұмтылған идеологиялық ортақтығы арқылы ұйымдасқан ерікті одақ.

I. Негізгі белгілері: II. Құрылымы: III. Функциялары (қызметтері):

белгілі идеологияның сақтаушысы партия аппараты; билік үшін күресу, оны пайдалану

немесе әлем мен адам болмысына немесе бақылауға алу;

ерекше көзқарасы болады;

қатардағы мүшелері

адамдардың ұйымдасқан бірлестігі (партия бұқарасы); ірі-ірі әлеуметтік топтардың мүдде-

айтарлықтай ұзақ мерзім ішінде, лерін анықтау, тұжырымдау және

ерікті түрде, саясаттын әртүрлі негіздеу;

деңгейлерінде жергіліктіден ха-

лықаралыққа дейін құрылым- партияны жақтаушылар. ірі-ірі әлеуметтік топтарды жандан-

дары болады; дыру, интеграциялау;

мақсаты-билікке ие болуға және партия идеологиясын жасау, оны

оны жүзеге асыруға бағытталған; насихаттау және қоғамдық пікір

қалыптастыру;

саясаттағы мақсаты қоғамнын

белгілі топтарының мүдделерін бүтіңдей қоғамға немесе оның белгілі

білдіру және оларды қорғау бөлігіне саяси тәрбие беру;

партия,мемлекетік құрылымдар және

түрлі қоғамдық ұйымдар үшін кадрлар

дайындау және оларды қызметте

жоғарылату

САЯСИ ПАРТИЯЛАР

саралау негіздер

ұйымдық; институционалдық;

саяси; функционалдық;

бағдарламалық; реттеу;

идеологиялық;

коммуникативтік;

САЯСИ ЖҮЙЕДЕ МЕМЛЕКЕТТІҢ АЛАТЫН ОРНЫ

негізгі өндіріс құралдарының, табиғи байлықтың меншік иесі ретіндегі рөлі айрықша болады;

қоғам дамуының басты бағыттарын айқындайды;

барлық азаматтардың саяси ұйымы болып саналады;

мемлекеттік басқару және мәжбүрлеу органдарының жиынтығы

болып есептеледі;

жалпыға бірдей міндетті құқық нормаларын қабылдайды;

мемлекеттік егеменді болады;

ішкі және сыртқы функциялары (қызметінің бағыттары) болады;

елдің ресми өкілі ретінде мемлекеттік билікті қоғам көлемінде

жүзеге асырады