Дәріс тақырыбы: Этникааралық коммуникация

Жоспар:

1. Этнотрансформациялық және этноэволюциялық үрдіс.

2. Этникалық үрдістердің түрлері.

3. Терминдік ұғымдар.

Дәріс мақсаты: Этнологиялық мектептердің негізгі териялары мен көрнекті өкілдерінің негізгі тұжырымдарымен таныстыру.

Негізгі түсініктер: функционализм, әлеуметтанулық мектеп, қоғамдық институттар, стуктурализм және т.б.

Дәріс сабағына арналған әдістемелік нұсқау: Дәріс сабақтарында тақырыпқа сай негізгі түсініктерді талдап, әдебиеттермен жұмыс жасай білуге дағдылану қажет. Тақырып бойынша оқытушы тарапынан берілген негізгі түсініктерді ғана емес, қосымша өз бетінше ізденіп, категориялық ғылыми аппаратты кеңейту ісімен айналысуы шарт.

Этникалық ортақтықтар (бірліктер) – динамикалық (үдемелі, қозғалыстағы) жүйелер болып табылады және олардың езгеруі адамзаттың этникалық тарихының мәнін құрайды. Этностың бір немесе бірнеше компоненттерінің кез келген өзгерісін этникалық үрдіс ретінде бағалауға болады. Егер бұл жалпы жүйенің қиратуына өсер етпесе, онда мұндай үрдіс этностың эволюциялық езгерісін көрсетеді және эволюциялық деп аталады.

Іс жүзінде этникалық үрдістер көбінесе этникалық бірліктердің өзгеруі, яғни этностың жаңа жағдайға секіртпелі түрде өтуі ретінде белгіленеді. Бұл жағдайда бірте–бірте ету кезеңі үзіледі, этнос жаңа жағдайға өтеді, бұл этнотрансформациялық үрдіс деп аталады.

Әрбір этнос өзінің өмір сүру кезеңінде этноэволюциондық өзгерістерге душар болады және де бұл үрдіс үздіксіз жүріп жатады.

Этноэволюциялық өзгерістердің ерекше қорытындысы трансформациялық (өзгеру, ауысу) үрдісті көрсетеді.

Олар мынадан пайда болуы мүмкін:

– жеке адамдар немесе бір топ адамдар бір этностан екінші этносқа, топқа ауысқанда;

– жаңа этникалық құрынымдар пайда болғанда.

Соңғы жағдайда біз этногенетикалық үрдістерді кездестіреміз. Бұл үрдістер байырғы этникалық ортақтықтардың пайда болуың қамтамасыз етті, олар бүгінгі күнге дейін тоқтаған жоқ, алдағы уақытта да жалғаса береді.

Яғни ЭСО–ның тарихи–кезеңдік типтері – тайпа, халық, ұлт бір–бірінен ең алдымен әлеуметтік–экономикалық өлшемдері арқылы ажыратылады.

Әлем халықтарының тарихын зерттеу барысы көрсеткеңдей, өзіндік этникалық үрдістердің негізгі түр, тармақтары мыналар болады:

– этникалық бөліну;

– этногенетикалық дивергенция;

– этникалық бірлестіктер.

Бөлінудің де екі түрі бар, олар:

1. Этникалық парциация. Этнос азды–көпті бірнеше бөлімдерге бөлінеді, сонымен бірге жаңа этностардың бірде–бірі өзін бүрынғы этноспен бірдей деп санамайды.

2. Этникалық сепарация. Негізгі этностан, әдетте, оның шағын бөлігі бөлініп шығады, ол бөлік уақыт өте жеке тәуелсіз этносқа айналады.

Парциацияда бастапқы этнос өзінің өмір сүруін тоқтатады, сепарациада – сақталады (мысалы, Океаниядағы үрдістер).

Сепарацияның негізін факторлардың екі түрі құрауы мүмкін. Сондықтан мұның да екі тармагын көрсетуге болады:

– этномиграциялық сепарация, мұның негізін миграция үрдісі құрайды;

– этносаяси.

Этнопарциация нәтижесінде ежелгі орыс халқының негізінде үшін туысқан этнос пайда болды: орыс, украин, белорус, ал гермаңдықтардан – немістер, австрийлықтар және т.б. тарады.

Алгашқы қауымдық құрылыстың ыңырауынан бастап, этникалық бірлестіктерге бірігу үрдістері үстемдік ала бастайды. Бұл үрдістер төмендегідей түрлерге бөлінеді:

1. Консолидация (нығаю): біршама тәуелсіз халықтардың және олардың ірі топтарының, әдетте, тілі және мәдениеті бойынша туысқан, бірыңғай, тұтас этникалық ортақтыққа қосылу үрдісі. Мәселен, төлеңгіттер, шелқандықтар, қүмандықтар, телеуіттер, т.б. бірігіп алтайлықтар тобын құрады.

2. Табиғи ассимиляция: бір–бірінен пайда болуы, мәдениеті және
тілі жөнінен ажыратылатын этностардың этникалық арақатынастар үрдісі. Ассимиляцияның нәтижесінде бір этностың өкілдері іншісінін, тілін және мәдениетін меңгереді және бүрынғы этникалық белгілерінен толық айырылады.

Бұл этностардың, субэтностардың немесе шағын этникалық топтардың басқа этностың ортасына араласып, сіңіп, жеке этностықтан айрылуы болып табылады. Ұлыбританиядағы уэлльстіхтер, франдиядағы автохтонды бретандықтар және итальяндық мигрантгар осыларға жатады.

Ассимиляцияның табиғи (ерікті) және зорлықты түрлері болады. Бұл әсіресе қалаларда көбірек байқалады.

Кейбір зерттеушілер ассимиляцияны консолидацияның құрамды бөлігі деп санайды.

3. Интеграция (бірігу) – әр түрлі этностардың негізгі этникалық
белгілерді сақтай отырып, этникалық мәдени байланыс орнату үрдісі.
ЭСО ішінде немесе аралығында болуына байланысты этнобірігу
үрдістері мыналар делінеді:

– мемлекет ішіндегі;

– мемлекетаралық.

Сонымен, этнотрансформациялық үрдістер этногенетикалық парциациядан, сепарациядан және консолидациядан құралады.

Этноэволюциалық үрдістердің негізгі түрлері – ішкі этникалық консолндация және этникаралық интеграция (бірігу).

Этникалық ассимиляцияға келсек, ассимиляцияланатын этнос үшін – бұл трансформация, ал ассимиляциялайтын этнос үшін – эволюцияның бір компоненті,

Үрдістердің көшпілііі біріктіруші сипатта болатынын ескерген жөн.

4. Адаптация (бейімделу) – адамдардың жаңа этникалық ортада өмірге бейімделуі, немесе осы ортаның экономикалық және әлеуметтік салаларында солармен өзара қатар өмір сүру.

5. Аккультурация – мәдениеттердің бір–біріне сіңісу үрдісі. Шет ел этнографиясында көбінесе аккультурация еуропеизацияның

синонимі ретінде қолданылады, өйткені Азия, Африка, Америка және Океания халықтарында еуропалық мәдениеттің элементтері, шаруашылық формалары, әлеуметтік таралу үрдістері байқалады.

6. Урбанизация – өнеркөсіпті және халықты ірі қалаларға жинақтау бағыты.

Этнографияда урбанизация қалалық мәдениеттің стандарттық типінің барлық жерде таралуының нәтижесінде қала мен село арасындағы мәдениет айырмашылықтарының жойылу үрдісін білдіреді.

Бақылау сұрақтары:

1. Этникалық интеграция
2. Этникалық консолидация
3. Этникалық ассимиляция

Әдебиеттер:

1. Садохин А.П., Грушевицкая Т.Г. Этнология. М., 2001.

2. Лурье С.В. Историческая этнология. М., 1997.

3. Чеснов Я.В. Лекции по исторической этнологии. М., 1998.

4. Этнология за рубежом: проблемы, поиски, решения. М., 1991.