Этнографиялық коллекцияларды жинау

КСРО халықтары этнографиясының мемлекеттік музейінде асатаяқтың өте сирек кездесетін бір данасы сақтаулы. Оның басына төрт металл сақина және төрт дөңгелек жалпақ металл пластинка ілінген. Асатаяқты көбінесе бақсылар пайдаланған, өйткені олар асатаяқты сермеп бақсылық жасаған кезде жацағы темір теңгешелер бақсының әр түрлі қимылына орай сылдырлап-сыңғырлап неше түрлі дыбыс шығаратын болған. Коллекциялық тізімде (№ 1062- 1112) айтылғандай, «алба-жұлба қырғыз билеп жүріп көмейінен дыбыс шығарады, қолындағы асатаяғын сермеп салдыр-гүлдір еткізеді». Көне асатаяқты алып келген адам Орыс музейінің этнографиялық бөлімінің тапсыруымен 1906 жылы Семей губерниясында болып қайтқан аспап жинаушы П. Бекетов. Металл сылдырмақтарды, қоңыраулар мен сақиналарды тек асатаяқтан ғана емес, қазақтың басқа да музыкалық аспаптарынан көруге болады. Кішкентай қоңыраулар қылқобыз бен домбыраның басына, сондай-ақ шанағының ішіне де ілініп қойылатын. Мұның өзі темір теңгешелерді тек бақсылар ғана емес, сондай-ақ халық арасындағы орындаушылар да пайдаланғанын көрсетеді.

КСРО халықтары этнографиясының мемлекеттік музейінде бірнеше шаңқобыз сақтаулы, оларды республикамыздың кейбір оңтүстік аудандарынан кездестіруге болады, бұл жақта олар шаңқауыз деп аталады. Аталмыш музейде шаңқобыздың жұқа ағаш пластинкадан жасалған бір данасы бар. Суреттеп жазуында шаңқауыз деп аталған бұл аспапты Сырдарияның сағасынан суретші С. М. Дудин 1902 жылы тауыпты. Шаңқобыздардың шашақ тағылған әрі өрнектелген әйел кебісіне ұқсас өзгеше әдемі қорабы болған.

КСРО Ғылым академиясының Антропология және этнография музейінде (музейді 1714 жылы Петр I ашқызған) жиырмадан астам қазақ аспабы бар. Солардың бірі тұтас ағаштан ойып жасалған домбыраны аспап жинаушы К. Н. Делазари 1898 жылы Жетісудың Лепсі уезінен әкелген. Ою-өрнекпен әшекейлендіріп жасалған екі көне домбыра Ақмола облысынан әкелініпті. Бөлек тақтайшалардан құрастырылған шанағы үш бүрышты болып келген бірнеше домбыра да осында.

Қылқобыздың жасалу түрі де, үлкен-кішілігі де әр алуан әлденешеуі жиналыпты. Олардың ішіндегі бақсылардың пайдаланғандары жай адамдар тартқаннан едәуір өзгеше. Мысалы, бақсы қылқобыздың басына үкінің қағырсынын тақса, шанағына айна орнатқан, әр түрлі темір теңгешелер ілген. Бір қобыздың жасалуы өзгелеріне мүлде ұқсамайды, өйткені оның ожау сияқтанып жасалған қос панағы бар. Бұл аспапты этнограф Д. Д. Букинич 1925 жылы Торғай уезінен әкеліпті.

КСРО Ғылым академиясыныц Антропология және этюграфия музейінде ұрып ойналатын аспаптар — асатаяқ пен шыңдауылдың бір-бір данасы сақтаулы. Темір сырқырмақтар тағылған, ағаш таяққа ұқсас асатаяқ Петербергте 1898 жылы Жетісу губерниясының Лепсі уезінен келінген. Шыңдауыл— шанағы металдап жасалынып, ұрып ойналатын аспап. Оны суреттеп жазғанда (№ 410- 12) литапра типіне жатқызып, бірақ барабан деп қате тапты.

Музейдің коллекциясы белгілі ғалымдардың, этнографартардың, музыка қайраткерлерінің сыйға тартқан музыкалық аспаптарымен толыға түскен. Мысалы, академик С. Берг 1902 жылы музейге өзі Қазалы уезінен әкелген домбыраны сыйлайды. Екінші бір домбыраны музейге кадемик Е. Н. Павловский тарту еткен. 1930 жылы музей бір тамаша қылқобызбен толығады, оның иесі белгілі тузыка зерттеушісі Н. Ф. Финдейзен болыпты.

Көрменің экспозициясында әр түрлі музейлердің коллекцияларынан алынған, сондай-ақ қазақтың халық музыкасын зерттеуші белгілі ғалым С. Г. Рыбаковтың, орыс халық аспаптарының тұңғыш оркестрін құраушы В. В. Андреевтің және тарихи-музыка зерттеушісі Н.Ф. Финдейзеннің жеке музейлерінен түскен аспаптар мол.

Көне домбыралар бір-біріне мүлде ұқсамайды. Олардың кейбірінің шанағы сопақша болса, кейбірінікі дөңгеленіп, ал енді бірі үш бұрышты болып келген. Домбыралардың бастары да әр түрлі әдемі жасалған. Мысалы, бір домбыранын, басына темір теңгешелер ілініпті, бұл тым сирок кездесетін жағдай, екіншісінде — екі ішекті (ішекті бұрап) күйге келтіру үшін бір ғана құлақ бар. Қылқобыздың жасалуы да ә түрлі. Мысалы, екі аспаптын, басыма және мойнына үлкендігі әр қилы темір теңгешелер тағылған. Екіншісінің шанағына салпыншақтар, айна және дөңгелек қаңылтырлар бекітіліпті, жиек-жиегін әдемілеп өрнектепті. Тағы бір қылқобыздың басы мен мойны сүйекпен әшекейленген. Барлық қылқобызға аттың қылынан екі ішек тағылыпты.

20.Аңшылық

Аңшылық – түз жануарларын аулау кәсібі.[1] Қазіргі Қазақстан жерінде адамдар аңшылықпен ежелгі палеолит дәуірінен айналысқан. Мысалы, Үшбұлақ қойнауында (Қаратау қаласының солтүстік-батыс жағында 36 км жерде) мустье дәуірінде өмір сүрген аңшылардың шағын топтарының қысқа мерзімді тұрақтарының ізі сақталған. Ондай тұрақтар суатқа келетін аңдарды (бизон, бұғы, киік, жылқы) аңдуға қолайлы бұлақ түбіне салынған. Соңғы палеолит дәуірінде ірі жануарларды аулау, адам қорегінің басты негізі болды. Мысалы, адамдар Жайық өзенінің бойынан мамонттар мен жүндес мүйізтұмсықтарды аулап, олардың сүйектерінен әр түрлі кескіштер, қырғыштар, найзалар мен сүңгілердің ұштары, шанышқылар, лақтырылатын найзалар, сүйек инелер, біздер жасаған. Сонымен қатар адамдар аң терісінен киім тігуді де үйренген. Аң аулау дәстүрлері мен тәжірибелері ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, аң аулау шаруашылығы дамыған. Соған байланысты қазақтар арасында аңшылықты жақсы меңгерген мамандар – аңшы (аңды аулаушы), аңкөс (аң аулаудың сырларын жетік меңгерген аңшы), құсбегі (қырандарды түрге, топқа жақсы ажырататын), бүркітші (бүркітті баптай алатын) және қағушы (бүркітшілерге қолғанат болатын) пайда болды. Олар аң аулаудың айла-шарғыларын (ор қазып, ұшпалардан ұшырып, қарға омбылатып аулау, тасқақпанмен, тормен, құмқақпанмен, тұзақпен ұстау, құспен, итпен қуу, түтін, жемтік салу, мұзға отырғызу, т.б.) жетік меңгерген. Аңшылық мақсатына қарай кәсіптік, спорттық-әуесқойлық және ғылыми болып бөлінеді. Кәсіптік аңшылықтың мақсаты – аңдар мен құстардан ет, тері, мамық, қауырсын, мүйіз, т.б. өнімдерін алу. Өнімнің сапасы аңның түлеуіне, балалау мерзіміне байланысты белгіленеді

21. Шілікті патша қорғандары –

Шығыс Қазақстанның далалық аймақтарында, әсіресе, Тарбағатай мен Маңырақ тауларының арасында, Зайсан ауданының жерінде алып патша корғандары кездеседі. Оның ең көп шоғырланған жерін Шілікті ескерткіштері деп атайды. Шілікті қорымында барлығы 51 оба бар, оның бәрі де алып немесе орташа қорғандар. Алып қорғандардың диаметрі 100 метр, биіктігі 8 - 10 метр. Мұнай обаның саны - 13. Орташа обалардың шеңберінің диаметрі 20 метрден 60 метрге жетеді, биіктігі 2 - 5 м. Қорған ертеректе қатты тоналған. Бірақ кейбіреулерінде зергер бұйымдар сақталған. Соның бірі 1960 жылы қазылған "Алтын қорған" деген оба. Обаны үйерден бұрын қабір шұңқыры қазылған. Оның орта шенінен шығыстан батысқа қарай бағытталған дөліз (дромос) жасаған, оның ені 2 метр, ұзындығы 12 метр. Қабір шұңқырының ішінен қабырғалары 5м жуық балқарағай бөренелерінен қабір үйін салған, биіктігі 1 м. Айналасына - тас толтырылған. Дәліздің қабырғасын таспен қалап, төбесін бөренемен жапкан. Бөренеден салынған қабір үйіне еркек пен әйел жерленген. Моланың жердің бетіндегі бөлігі таспен үйілген. Сонымен қатар обадан 13 кола жебе, жебе салатын корамсақтың қалдығы табылды. Жебелер екі кырлы, ұңғылы. Қорамсақтың сыртына алтыннан жасалған бүғы мүсінді бірнеше әшекей қапсырма жапсырылған. Қабірден 9 бүркіт, 29 қабылан, қабан, балық, т.б. бейнелер қазылды. Алтын бедерлі мүсіндер ғажайып шеберлікпен көркем жасалған. Бүл обалардың салынған уақыты б.з.б. 7-6 ғасыларға жатады

Шығыс Қазақстанның далалық бөлігінің тамаша ескерткіші Шілікті обасы болып табылады, ол 51 үйіндіден тұратын үлкен қорымның құрамына кіреді. Басқа жерлердегі сияқты, мұндада ұсақ обалар жоқ. Қорымның үйілген топырағының диаметрі 100 метрге, биіктігі 8—10 метрге дейін жетеді. Бұл — жүздеген жылдар бойы кісі жерленген, тайпалар мен ру көсемдерінің үлкен зираты. Обаны қазу жұмыстары оның құрылымын қайта қалпына келтіруге мүмкіндік берді. Жердің бетінен аумағы 58 шаршы метрдей, терендігі 1 метрдей шұңқыр қазылған. Оның ішіне балқарағайдың жуан боренелерінен шаршы қима жасалған, бөліктерінін қабырғалары екі, ал төбесі бір қатар бөренелерден тұрады; бөренелер жылжып кетпес үшін шұнқырдың қабырғалары мен ағаш құрылыс арасына уатылған тас толтырылған. Қиманың бұрыштары бөренелердің бір-біріне тиер жерінде күйдіріліпті. Ағаш моланың ішінде, батыс жақ қабырғасы жанында, жонылған қалың тақтай еденде 40— 50 жастағы еркек пен 50—60 жастағы әйел және олардың жанына қойылған заттар жатты. Өліктерді қабірге шығыс жағынан жалғасқан дәліз-дромос арқылы кіргізген. Жерлеп болғаннан кейін дромос бөренелермен жабылып, бүкіл құрылыс уатылған ірі тастармен көмілген. Содан кейін тығыз сары түсті балшықтан үйінді тұрғызылып, оның үстіне майда малтатас араласқан топырақ үйілген. Алғашқы түрінде обаның диаметрі 45 м, биіктігі шамамен 10 м үйінді болған. Кейін бірте-бірте шөгіп, қазатын кезде оның диаметрі 66 м, ал биіктігі 6 м болды. ПІілікті обасы өз кезеңі үшін күрделі архитектуралық құрылыс болды жопе омы тұргызуга көптеген адамдардың еңбегі пайдаланылған. Обаға қажетті гас одан 15 шакмрым жердегі ең жақын деген таулардан, ал бөренелер аңғардың шығыс жағындагы 40 шақырым жердегі карағайлы орманнан тасып әкелінген. Басқа да көптеген «патша» обаларм сияқты, Шілікті моласы да көне заманда-ақ, шамасы, жерленгеннен кейін 50 жылдан соң тоналған. Тонаушылар обаны ортасынан үңгіп қазған, қима төбесінің оңтүстік- батыс бұрышынан шығып, төбені тескен де, осылайша қабірдің ішіне кірген. Тоналғанына қарамастан, обада өте бағалы заттар: ертеректегі жебелердің асимметриялы-ромб түріндегі деп аталатын ұңғылы қола ұштарының он үші салынған былғары қорамсақтың қалдығы, темір заттың сынығы және ертедегі қолданбалы өнердің 524 алтын бүйыммнан тұратын жарқын үлгілері сақталған. Олардмң арасында корамсақтарды сәндеген, аяқтары бүгулі бұғы түріндегі қаптырмалар (14 дана), басы бұрулы бүркіттердің (9 дана), шиыршықтала бүктетілген қабыланның (29 дана) бедерлі мүсіндері, жұқа қаңылтырдан қиып жасалған қабандардың мүсіндері (12 дана), балық бейнесі, перуза тас өткермеленіп, майда домалақ алтын түйіршіктермен әшекейленген, қанаттары жаюлы құс түріндегі қаптырма және басқа неғұрлым ұсақ зергерлік әшекейлер бар. Шілікті обасы б. з. б. VII—VI ғасырлар аралығына жатқызылады. Бұл Қазақстанның солтүстік далалық өңіріндегі ең ертедегі «патшалық» оба және Еуразия аймағындағы сондай обалардың бірі. Мұнда Еуразия далаларындағы мал өсіруші тайпалардың қолданбалы өнері айқын көрсетілген. Шілікті обасындағы аң стиліндегі бірқатар көркем туындылар (аяқтары бұғулі бұғы, шиыршақтала бүктетілген қабылан, басы бұрулы бүркітгер) сақ-скиф дүниесі өнерінің алғашқы үлгілеріне жатады.[2]