КІРІСПЕ. Логистика көлік және бөлініс сферасына бірінші дәрежелі мағына береді

Логистика көлік және бөлініс сферасына бірінші дәрежелі мағына береді. Өндіріс аймағында логистика материалдар мен шикізаттардың қозғалысының қиыншылықтарымен айналысады, пайдалану сферасында ол дайын өнімді физикалық бөлуді, яғни жеткізуді қарастырады.

Материалды бөлініс соңғы өнімді әр түрлі алушыға жеткізуді жатқызады. Материалдық бөлініс үшін фирмалар жаңа құрылымдарды, кәсіпорын қоймаларында жүктің қозғалысын және барлық магистралды көлік түрлерінің қатысуы мен дайын өнімді пайдалану бөліністі басқару үшін арнайы бөлімшелерді ұйымдастырады. Логистикалық жүйенің соңғы өнімі – уақытылы және сақталған күйінде жеткізілген жүк.

Бөлініс сферасында және тұрмысты логистиканың негізгі бағыты болып жоспарлауды, дайындауды, дайын өнімді пайдалануды, шикізат, жартылай фабрикат және дайын өнім тасымалын ең үнемді әдіспен уақытылы және нақтылы ақпараттар негізінде тапсырыс берушінің талаптарына және уақытылы жеткізуге сәйкес бақылауды қамтамасыз етуден тұрады.

Жартылай фабрикатпен, шикізатпен қамтамасыз ету арналарын пайдалану және логистикалық жүйе негізінде де дайын өнімді бөлу көліктік қиыншылықтар кешенін шешуді талап етеді. Тауар қозғалысының арнасын таңдауды шешу – тауарды нарыққа жеткізу жұмыстарымен кездесетін ең қиын жауапкершілігі көп нұсқа. Көліктік проблемалардың өзектілігі логистикаға кететін шығынның 50% көліктік кідірумен байланыстылығымен дәлелдейді.

1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ САЛЫСТЫРУ ҮШІН ЖҮКТІ ЖЕТКІЗУДІҢ НҰСҚАСЫН ТАҢДАУ

Қарастырылып отырған жүкті жеткізу технологиясын енгізуге ұсынылатын тиімділікті технико – экономикалық негіздеу алдында, осы технологияның қазір де бар және басқа мүмкін экономикалық салыстырмалы нұсқалар кешенінде анықтау қажет. Ол үшін алдымен, тасымалданатын жүктің, нарықтық, сыртқы ортаның және салыстырмалы нұсқаларының қажетті санын, құрамын және көліктік шығындардың шамасын таңдауды анықтайтын жеткізу процестің көліктік – технологиялық факторларын оқып, талдау қажет.

Жүкті жеткізудің нұсқаларының негізі болып мыналар табылады:көліктік – технологиялық сұлба, ол мыналарды анықтауы тиіс:

- Жеткізуші, оның тұтынушысы мен көліктік ұйымдыстырушысы арасындағы өзара әрекеттесу тәсілдері;

- Жүкті жеткізу тәсілдерін (әдеттегі, контейнерлі, пакетті);

- Магистральді көлікте және жүкті шығару пунктынан магистраль көлігіне дейін немесе керісінше өнімді әкету кезінде қолданылатын көлік құралдарының түрлері;

- Жүк пункттерінде тиеу – түсіру және қоймалық жұмыстарының өндіріс тәсілдері. 1.2-суретте жүк жіберуші, жүк алушы және көліктік ұйымдар арасындағы жүк тасымалдау тәжірибесінде кездесетін әртүрлі көліктік – технологиялық байланыстарды әмбебап логистикалық блогы көрсетілген. Бұл байланыстардан жүкті жеткізу кезеңдері 3- тен 15- ке дейін болатын жалпы сандардан құралады.

Технологиялық байланыстардың нақты нұсқалары жүктің арнауынан, жеткізілім қуаттылығы мен партиялылығымен, қоймалық шаруашылықтың кірме жолдардың орналасуына тәуелді т.б.

Жүкті жеткізудің барлық мүмкін нұсқаларын анықтағаннан кейін оларды таңдау экономикалық бағалау және салыстыру жүргізіледі. Нұсқаның біреуін базалық (негізгі) деп (әдетте барын) анықтайды, берілген техникалық және технологиялық шешімдер тиімділігін анықтауды салыстыру бойында.

Нұсқаларды салыстыра отырып, шарттарының келесі түрлері болуы керек:

- Жеткізудің бастапқы және соңғы кезеңдерінің ұқсастығы;

- Жеткізілетін жүктің көлем теңдігі мен түрлерінің ұқсастығы;

- Жеткізудің сол бір кезеңдерінде жүк өңдеу көлемінің теңдігі (бірдей көліктік-технологиялық байланыстары бар нұсқалар үшін).

Әрбір таңдалған нұсқа үшін кешенді көліктік-технологиялық жеткізу сызбасын құрастырады.

Онда мыналарды көрсетеді:

- тасымалдау, тиеу және жүкті сақтау сатыларын құратын барлық көліктік технологиялық байланыстар;

- жүкті іріктеу тәсілі;

- қолданылатын қойма мен қойма жабдықтарының түрлері;

- жүкті өндіріс орындарынан жеткізуге дайындау және қоймаға салу орындарына тасымалдау тәсілі;

- қоймада жүкті сақтау тәсілдері;

- тиейтін және тасымалдайтын құрал түрлері;

Жеткізудің кешенді көліктік – технологиялық сызбасының бір түрі бірінші қосымшада көрсетілген.

Бұл сызбаны таңдау арқылы салыстырмалы нұсқаны сипаттайтын көрсеткіштер мен экономикалық есептемелерде ескерілетін шығын құрамын анықтайды.

	Сурет 1.1. - Жүкті жеткізу бойынша шығындардың шамасы мен құрамына әсер ететін факторлар классификациясы

2. Жүкті жеткізу нұсқаларын салыстырмалы экономикалық бағалау шарты

Жаңа технологиялар мен техника инвестициялық жобаның тиімділік шарты ретінде нарықтық экономика жағдайында көбіне бастапқы қадамға әкелген барлық есепті кезеңдегі тиімділік қосындысы сияқты анықталатын жаңа дисконтталған табыс шамасын (ЖДТ) қолданады. ЖДТ мәнін мына өрнек арқылы есептеледі:

(2.1)

мұнда: Н_t - есептеудің t қадамына жеткендегі нәтижесі; Ш_t - сол қадамда жасалатын шығындар; E – дисконттың орташа өлшенген тұрақты мөлшері; Г – объекті жою жүргізілетін есептік қадам номеріне сәйкес (алынған нұсқа) есептеу көкжиегі; t – қадамына жететін нәтиже: Ә =(Н_t – Ш_t)

Егер инвестициялық жобаның ЖДТ-сы оң болса, онда жоба тиімді (берілген мөлшерде дисконтты) болып саналады. Және оны қабылдау мәселесі қарастырылуы мүмкін, ЖДТ үлкен болған сайын жоба тиімдірек. Егер инвестициялық жобада ЖДТ теріс болса, онда инвестор шығындалады. Жүкті жеткізу жүйесіндегі инвестициялық жобаның көрсетілген тиімдірек шарты нақты деп тек тұрақты нарықтық экономика жағдайында ғана қолданылады.

Экономикалық есептеулер тәжірибесі көрсеткендей жүкті жеткізудің жаңа технологиясының экономикалық негізінде бағалау шарты ретінде ең аз жылдық дисконтты (келтірілген) шығындарды (Ш_д) қолданған дұрыс. Барлық капиталдық салымдар бір уақытта жеткізудің барлық сатысындағы тұрақты және бірдей дисконт мөлшерінде инвестицияланады.

Дисконтталған шығындар мәнін жеткізілетін өнімнің бір тонна неттоның теңгеге қатынасы ретінде алу керек. Бұл есептеулер нәтижесін талдауға және енгізу көлемі өзгертілгендегі зерттеменің экономикалық тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді. Бір тонна нетто көрсеткіші жүк бірліктерін ірілету және ыдысқа салу, ораудың әр түрлі тәсілдерін қарастыратын жеткізудің нұсқауларын салыстырғандағыға қарағанда объективті болып (әдейі болып) табылады.

Онда орауыштың, көліктік ыдыстың, контейнер мен пакеттеу құралдарының массасын есептеуге болмайды:

(2.2)

мұнда: С_Ж – жүкті жеткізуге кететін меншікті пайдалану шығыны (жеткізудің өз құны), тг/т; Ж_м– жеткізу кезінде жүкті жоғалтуға кеткен меншікті шығын, тг/т, олардың шамасы жеткізудің өз құнының құрам бөлігі болып табылмайды, олармен қатынасады; К - өндірістік қорға меншікті бір уақытылы капиталдық салымдар (инвестициялар) тг/г;

М – жеткізу процесіндегі жүк массасы, тг/г; Е_т - дисконттың тұрақты мөлшері (капиталдық салымның тиімділігінің мөлшер коэффициенті), оны 1-ге тең деп қабылдайды, капиталдық салым өтімділігінің мөлшер мерзіміне кері, Е_т = 0,12; Т - көліктік ұйымдармен жасалатын қызмет-тердің тарифтері (белгіленген баға- тариф) бойынша анықталатын шығындар; - жүкті жеткізудің мөлшері деңгейі, =0,35.

Егер ұсынылып отырған жеткізудің технологиясы жүктің жоғалуын азайтпаса, онда нұсқаларды салыстыру және бағалау кезінде оның жоғалуына байланысты шығындарды ескеру міндетті емес.

Егер ұсынылып отырған жүкті жеткізу технологиясы жеткізудің жалпы мерзімін азайтпаса, онда массаны (М) ескермейді. Егер өнім жеткізілгеннен кейін ұзақ сақтауға берсе, жүкті жеткізуге кеткен дисконтты шығын минималды болатын нұсқаны экономикалық тұрғыдан дұрыс деп санау керек.

Шығындар қосындысының теңдігі болғанда нұсқалардың соңғы бағалауын басқа шарттары бойынша жүргізеді:

-Жүктің сақтығын және оның жеткізу кезіндегі сапасын қамтамасыз ету.

-Тиеп-түсіру, көліктік және қоймалық жұмыстарға кететін жұмыс күшінің аз шығынын қамтамасыз ету;

-Нұсқа бойынша капиталдың салымды немесе аз құнын азайту;

-Көлік құралдарын, тиеу жабдықтарын, қоймаларды, контейнерлерді және т.б. қолдану дәрежесінің көтерілуі.

3. Меншікті жиынды дисконттық шығын құрамы

Меншікті жалын дисконтты шығын құрамына кіретін экономикалық көрсеткіштер тізімі жеткізу процесінде жүкпен жүзеге асатын технологиялық операциялардың құрамы мен түрлерімен анықталады (кесте 3.1).

Кесте.