Мұнай саласында маркетингті басқарудың шетелдік тәжірибесін қолдану

Қазақстан экономикасының мұнайгаз саласындағы марктингтіқолданудың ерекшеліктері мен серпіні және экономикалық субъектілердің қоршаған орта факторларының қағидаларын пайдалану барысында ықпал ету сипаты көбіне өтпелі кезең жағдайына орай анықталады. Қазіргі кезде Қазақстанның мұнайгаз саласының ірі инвесторлары АҚШ, Франция, Ұлыбритания, Италия, Норвегия, Германия т.б болып табылады. Мысалға, “Шеврон” американдық корпорациясы “Теңіз” мұнай кен орнына 40 жылға созылған 25 – 30 млрд. АҚШ долларын салуды көздеуде.

Қазіргі кездегі әлемдік мұнай нарығындағы импорт және экспортты келесі кесте бойынша көре аламыз.

16 кесте – Әлемнің негізгі мұнай нарықтарының сипаттамасы
Әлемнің мұнай нарығы	Импорт (-), Экспорт (+) млн. тонн/жыл
Солт – Батыс еуропа	-174	-167	-210	-280
Орталық және Шығыс Еуропа	-53	-63	-74	-80
Средиземноморье	-247	-214	-234	-234
Азия – Тынық мұхиты	-420	-582	-748	-911
Парсы бұғазы	+660	+720	+872	+1053
Атлантикалық бассейн	-363	-341	-368	-431

Ескерту – Статистика мәліметтері бойынша құрылған

16-шы кестеде байқап отырғанымыздай мұнайға бай, тек қана экспорты басқа елдерді асып түсетін жер бұл – Парсы бұғазы. 2010 жылға дейін бұл өңірдің мұнайын экспорттау жылына 1053 млн тоннаны құрамақ. Басқа елдерде біз мұнайдың тапшылығын байқаймық. Мұнайды тым қажет ететін Азия – Тынық мұхиты өңірі.

17 кесте – Әртүрлі елдердегі ұлттық мұнайгаз компанияларын құру ерекшеліктері

Мұнай компаниясы	Нарықтағы орны	Құрылу себебі	Құрылған кездегі нарықтағы жағдайы	Мемлекетпен қарым -қатынас
PDVSA Венесуэла	Еншілес компаниялар арасындағы бәсеке	1. Саладағы мемлекеттік бақылауды қамтамасыз ету; 2.Экономикалық рента	Төмен	Энергетикалық министрлігіне толықтай тәуелді
Partamina Индонезия	Монополия	1. Саладағы мемлекеттік бақылауды қамтамасыз ету; 2.Экономикалық рента		1. Компания басшысын мемлекет басшысы тағайындайды; 2.Шетел инвесторлармен өнімді бөлісу келісм шарттары жоғары дамыған, мемлекеттік үлес 60 - 80 пайыз
Pemex Мексика	Монополия	1. Саладағы мемлекеттік бақылауды қамтамасыз ету; 2. Экономикалық рента; 3. Ішкі қажеттілікті қанағаттандыру. 4.НИОКР	Төмен	1. Компанияның бас директорын мемлекет басшысы тағайындайды. 2. Конституция бойынша компанияны сатуға болмайды.
Statoil Норвегия	40 пайыздан астам өндіріс	1. Саладағы мемлекеттік бақылауды қамтамасыз ету; 2.Экономикалық рента; 3. НИОКР	Дамушы	1. Директорлар кеңесінің 9 қатысушыңын 6 қатысушы таңдайтын жалғыз акционер -норвеждік өндіріс министрлігі, компания табысының бір бөлігін иемденеді, бірақ шығынның бір бөлігін жабады.
JNOC Жапония		1. Ішкі қажеттілікті қанағаттандыру. 2.НИОКР 3. Белгілі бір жобаны банк қаржыландырса гарант ретінде 60 пайыз зайымды төлейді.		1. Ұкіметтің тәуелсіз органы, JNOS бюджетін құрады. 2. Мұнай қор жүйесінің мемлекеттік және жеке стержіні.

Жалпы шетелдік мұнай саласындағы маркетингті басқару мен ұйымдастыру біздің елге қарағанда ерекше болып келеді. Шетелдік мұнай компаниялары өз елдерінде капиталдан, бюджеттен немесе үкіметтің кепілдігі арқылы жеңілдіктер алып тұрады. Қазақстанның бастапқы жағдайлары мен экономикасының дамуына ең жақын норвеждік және латиноамерикандық мемлекеттерді жатқызуға болады. Осыған байланысты төменде негізгі компаниялардың қызметін қарастырып кетсек.

Енді Малайзия тәжірибесіне келсек, PETRONAS негізгі қызметі – мұнай өндіру. Бұл қызмет келесі өндірістік қызметтерді қамтиды: геологиялық барлау, мұнай және газ өндіру, оларды өңдеу, маркетинг, дистрибуция, нефтехимиялық заттар және т.б. Сонымен қатар компания негізгі қызметтің стратегиясының дамуына мүмкіндік беретін мұнай бизнесіне қатысы жоқ жобаларға да қатысады. Өндірістің негізгі мақсаты:

§ Жаңа өнім шығару;

§ Материалдар және коррозия;

§ Табиғатты пайдалануды реттеу;

§ Ғылыми қызметтер;

§ Цифрлік ақпарат қызметтері.

“Statoil” – Норвегия, 18 платформасымен қамтылған және 17 жеке пайдаланатын су транспорты бар 20 шақты мұнай және газ кен орындарын иемденеді. Мұнай кен орындарындағы қызметті координациялауды Норвегияның өндіру және барлау басқармасы өткізеді. Басқарудың негізгі қызметі:

§ Мұнай және газ кен орындарының тиімді және қауіпсіз эксплуатациялауды қамтамасыз ету;

§ Барлау аумақтарына кіруді қамтамасыз ету;

§ Тиімді мұнайгаз кен орындарына кіруді қамтамасыз ету;

§ Жаңа құрылыстарды салу және инжиниринг;

Компанияның газды тасымалдау бөлімі Еуропаға газды өңдеу, тасымалдау және маркетинг қызметтеріне жауапты. Компания Норвегия газының үштен бірін тасымалдайды. Норвегия газы Германияға, Францияға, Италияға, Испанияға, Нидерландыға, Бельгияға, Австрияға, Польшаға, Чехияға және Ұлыбританияға экспортталады. Маркетинг және өңдеу секторы тұтынушыға жеткізу, транспорттау, мұнай және мұнай өнімдерін сату мен таратуға, сонымен қатар, электр энергиясы және басқа да энергия түрлерінің тасымалдануына жауапты.

Жапония елінде қазіргі кездегі маркетинг 50 жылдарда пайда болды. Жапониядағы маркетинг қызметі Батыс елдеріне қарағанда жоғарырақ дамыған және әртүрлі елдің құрылымдық, геогрфиялық, тарихи факторларлар, әлеуметтік ерекшеліктерін білдіреді. Келесі факторлар Жапониядағы маркетинг қызметіне тікелей және жанама әсер етеді:

1. Өндірістер мен үкімет арасындағы қарым – қатынас;

2. Өндірістік атмосфера;

3. Әлемдік нарыққа арналған өнім.

Жапония үкіметі 40–50 жылдардан бастап экономиканың көптеген секторларын қаржыландырып отырды. Сол кезден-ақ болашақта Жапония өндірісін дамытуда стратегиялық рөлді атқаратын жаңа технологиялар елге импортталды. Жапония үкіметі технология саласында негізгі алты “стратегиялық маңызы“ бар саланы атап көрсетеді (ұшақ жасау, қарулану, жарылғыш заттар, ядролық энергетика, космос, есептеуіш құралдар).

Жапониядағы маркетинг жүйесі тұтынушы сұранысына байланысты жоғары дамыған – оның қажеттілігі ескереліп, ең жоғарғы сапа мен қызмет көрсетулер арқылы қанағаттандырылады. Марктинг бөлімшелері материалдық өндірісіне қарағанда өндірістің қызмет көрсету саласында үлкен статусқа ие. 70 – жылдардан бастап маркетинг қызметі: сызықтық және аппараттық болып бөлінді. Өткізу арналарының бірнеше құрылымы бар:

1. маркетинг бөлімінің басқаруымен компанияда өз меншігінде болатын бірнеше өткізу арналарын құру;

2. өткізуге арналған бөлек компания құру;

3. бөлшек және көтерме сауданың нүктелерін құру.

4. өткізу бөлімі – негізінен өнімді сату және онымен байланысты қызметтерге жауап береді.

Өткізуді жопарлау бөлімі – оның негізгі қызметі маркетинг саласында жоспарларды дайындау және нарықта әртүрлі қызметтерді координациялау. Сонымен қатар бұл бөлімде нарық құрылымын, бағаны, және сапалы өнімді жоспарлау да осында өтеді. Баға белгілеу стратегиясы өндіріс салаларында, тіпті компания арасында да ерекшеленеді.

ҚХР экономикасын басқаруды жақсартудың негізгі шарты болып, кәсіпорынның шаруашылық тәжірибесіне маркетингті енгізіу болып табылады. Маркетинг нарық экономикасы елдерінде кәсіпорынды басқару жүйесі ретінде жақсы жағынан көрсетті. Қазіргі кездегі Қытай экономикасына маркетингті енгізу идеологиялық проблемаларды шешуге байланысты. Төменде Қытай шаруашылық басқарушылардың арасында өріс алған үш маркетинг концепциясы берілген:

1. Орталықтандырылған жоспарлы экономика негізінде құрылған, яғни ескірген маркетинг үшін жарамсыз. Концепцияға сәйкес, өнімді өткізуге емес, өнім шығаруға барлық көңілді бөлу керек. Сонымен қатар нарықтық жағдай, тұтынушы талғамы зерттелмейді. Бұл концепцияны әрбір оныншы кәсіпорын ұстанады. Бұл өте елеулі проблемаға айналуда.

2. Бұл концепция тұтынушының қажеттіліктерін қанағаттандырмайды, бірақ өткізуді жарнама арқылы ынталандырады, негізгі мақсаты – өнімді өткізу және максималды табыс алу. 40 пайыз кәсіпорын осы концецияны ұстанады.

3. Қазіргі кездегі маретингке сәйкес келеді. Ол ортаға тұтынушыны қойып, негізгі мақсаты тұтынушының қажеттіліктерін қанағаттандыру. 48 пайыз кәсіпорындар осы концецияны ұстанады.

Қорытындылай келсек, нарықтық экономикасына өту барысында ірі және орта кәсіпорындар қазіргі кездегі маркетингті қолдануға қадам жасап, оны жетілдіру үстінде.

Қытай маркетингіне келетін болсақ, жалпы Қытайда өткізу арналары өте қарқынды даму үстінде. Мысалы, қазіргі кездегі дүние жүзіндегі киім-кешекті тігу мен өткізудің 70 пайызы, осы Қытай мемлекетіне тиеді. Бірақ осыған қарамастан Қытай мемлекетінің осал жерлерін атап айтуға болады. Келесі кестеде Қытайдағы маркетингтің дамуын тежеп отырған факторлар көрсетілген.

18 кесте – Қытайдағы маркетингтің дамуын тежеп отырған факторлар

Негізгі проблемалар	% респонденттердің жауабы бойынша
Құралар жетіспеушілігі	48,6
Мамандардың жоқтығы	42,9
Маркетинг туралы білімнің жоқтығы	40,0
Шарушылықтың дәстүрлік формасы, өзгерту өте қиын	23,9
Маркетинг бөлімі жұмысын коор- динациялаудағы проблемалар	8,6
Басқалар	14,3

Жауаптарды қорытындылай келе көптеген кәсіпорындар маркетингтің енуіне құралдардың жетіспеушілігі деп көрсеткен яғни олар маркетингті үлкен шығындармен байланыстырады. Шындығына келгенде маркетинг үлкен шығындарды қажет етпейді. Келесі маркетингтік білімнің жетіспеуі мен дәстүрлік форманың өзгеріссіз қалуы, яғни бұл жерде кәсіпорындардың маркетингті түсінбеушіліктен туады. Ұлттық мұнайгаз компаниясы қызмет етуі ретінде араб моделін қарастырсақ, Иран мемлекетінің МОК мұнай компаниясын атауға болады. Мұнай өндіру бойынша компания екінші, ал газ өнімі бойынша әлемде сегізінші орынға ие.

Компанияның негізгі артықшылықтары төмендегідей:

§ Компания географиялық және өндірістік қатынаста интеграцияланған болып келеді;

§ Ішкі нарықтың болуы және оның жан-жақты дамуы;

§ Сыртқы өткізу нарығының тұрақты болуы;

§ Ұлттық кадрлардан тұратын, адамдық әлеуетінің болуы;

§ Мұнайды экспорттау үшін (мұнай құбыры, порт – танкер) транспорттық инфрақұрылымның болуы.

Бірақ, әлемде жетекші орынға ие болса да компания келесі проблемаларымен кезігеді:

§ Материалдық базаның ескіруі (капитал салымдарының жетіспеушілігінен және соғыс зардаптарынан)

§ Мұнай өндірісінің министрлігі мен компания арасындағы келіспеушілік.

АҚШ “Эксон” корпорациясы – мұнай және газ саласының барлық бағытында, яғни барлау, өндіру, өңдеу, транспорттау және мұнайгаз маркетингінде және көмір сату қызметінде әлемде бірінші орынға ие. Мұнай өңдеу саласында “Эксон” бар зауыттарды модернизациялауға және метилтретбютшютті эфир алуға көп көңіл бөледі (МТБЭ). Компания қаржының көп бөлігін ғылыми зерттеу қызметіне жұмсайды, бұл өз кезегінде компаниянға жаңа технология және құрылғыларды шығарудан алғашқылардың қатарында болуға мүмкіндік береді. Корпорацияның химиялық компанияысының әлемнің 23 елдерінде 58 заводы бар. Компания өз қызметін келесі үш бағыт бойынша жүргізеді: негізгі химиялық өнімдер (олефин, парафин, күкір, мұнайлы кокс), полимерлер (полиэтилен, пропилен, поливинилхлорид, синтетикалық резина, этиленпропилен т.б) және арнайы өнімдер (мұнайхимия өндірісіне, мұнай өңдеу заводтарына, маркетингке, арнайы химиялық өндіріске және т.б қажетті көптеген заттардың қосындысынан тұрады).

90–жылдардың басында әлемдік экономикада интеграциялану қарқынды дами бастады. Соның нәтижесі ретінде “Эксон” және “Мобил” АҚШ мұнай компанияларының қосылуын атауға болады.

Мұнай және мұнай өнімдеріне конъюнктура өзгерістерінің әсерін төмендету мақсатында аса ірі мұнай экспорттаушы елдер соңғы он жылдықта мұнай экспорттаудан алынатын табысты қайта бөлу есебінен экономиканың өндірістік құрылымын жетілдіру жөніндегі шараларды іске асыруда. Осымен бір мезгілде дамыған елдер экономикасынан кіріс алу мақсатында басқа елдерге капитал экспорттау жұмысы жүргізілуде. Қазақстанда мұнайгаз өнеркәсібіне жылдан – жылға көбейіп келе жатқан инвестиция көлемі экономика құрылымын әртараптандыруға қолайлы орта болып табылады [50].

Әлемдік тәжірибені зерттей отырып Касспий теңізіндегі көмірсутек әлеуетін барлау үшін келесі үш деңгейді қарастырамыз:

Бірінші – теңіз мұнай өндірудің бастапқы деңгейі, консорциумның шетелдік қатысушылармен келісім – сөздер жүргізу;

Екінші – мұнай және газ тазалау және өндеу үшін құрғақ жерге негізгі құрал-жабдықтарды тұрғызу;

Үшінші – кешенді мұнайхимия индустриясын құру, тек қана касспий өңірі аймағын ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның бүкіл шаруашылығын қамтамасыз ететін болуы керек.

Осы үш деңгей Касспий өңірі аймағындағы әлеуметтік инфрақұрылымды және коммуникацияның барлық түрлерінің тездетіп дамуын талап етеді. Бұл өз кезегінде теңіздегі ірі мұнай операцияларын жүргізуге байланысты жаңа өндірістік және ауылшаруашылық қызмет көрсетуге бағытталуын ынталандырады. Осы бағдарламалардың сәтті жүруне байланысты 1997 жылы Вашингтон қаласында Қазақстан Республикасымен мен консорциум акционерлері арасында Касспий теңізінің 6 мың км² созылған жердегі көмірсутекті барлаудағы өнімді бөлу туралы келісім – шартқа қол қойылды. Бұрғылау барлау бағдарламасын іске асыру мақсатымен Қазақстанда ОКИОК (Аджип) компаниясы құрылды.

Сонымен нарық экономикасының әлемдік тәжирибесі мұнайгаз саласында басқарудың тиімділігін арттыру үшін кәсіпорынның өз өміршеңдігін сақтап қалу және және күшейту мақсатында оңың жұмысының екі негізгі кезеңі – мұнайды өндіру мен мұнай тауарларын өткізуді ұйымдастырудың жаңа әдісін, яғни маркетинг іс-әрекетін пайдалану қажеттілігін тудырады.