Полоцкая земля в 9-11вв

Самым магутным значным княствам з усх, якя існавалі на тэрыторы Беларусі ў Х-ХІІІ стст., з’яўлялася Полацкая зямля, гістарычным ядром якой было племянное княжанне крывічоў-палачан больш раннх часоў.

У сувязі з незвычайнай гсторыяй Полацкага княства неабходна прыгадаць, што ўяўляла сабой Кіеўская Русь, якая ўзнікла ў канцы ІХ стагоддзя ва Усходняй Еўропе, там, дзе пралягаў шлях “з вараг у грэкі”. Спасылаючыся на работу К. Маркса “Выкрыцце дыпламатычнай гісторы ХVІІІ стагоддзя” (не перакладзена на рускую беларускую мовы), некаторыя даследчыкі называюць старажытную “імперыю Рурыкавічаў” “скараспелай”, “шматковай” дзяржавай і параўноўваюць яе з імперыяй Карла Вялікага – кангламератам плямен і народаў у Заходняй Еўропе. Рурыкавічы – княская дынастыя, якая замацавалася ў Кіеве, а пад “шматкамі” маюцца на ўвазе землі, што ўваходзілі ў склад Русі.

Многія сучасныя гісторыкі пішуць аб адносна адзінай дзяржаўнай структуры Кіеўскай Русі ў канцы Х-ХІ стагоддзяў, якая ў першай палове ХІІ стагоддзя канчаткова распалася на самастойныя княствы. Яна характарызуецца як сярэднявечная федэрацыя з пэўным саюзам адносін паміж князямі на пачатках сюзеранітэта-васалітэта. Зпункту гледжання дзяржаўнай арганзацыі Кіеўская Русь склаалася з розных тэрытарыяльных адзінак. Гэтыя ўтварэнні вядомы па назвай “воласць”, “зямля”, “вобласць”.

Ужо ў першым упамінанні Полацка ў пацьеўскім летапісе пад 862 годам адзначана яго воласць. Полацк тады не падпарадкаваўся Кіеву.

Полацкая зямля размяшчалася ў паўночнай Беларусі, уключаючы Віцебскую вобласць і паўночную палову Менскай. На паўночным захадзе ўладанні полацкіх князеў прасціраліся па ніжняму цячэнню Заходняй Дзвіны (Даўгавы), дзе знаходзіліся гарады Кукенойс і Герцыке, да Рыжскага заліва.

Кіеў і Ноўгарад сапернічалі паміж сабой за аб’яднанне ўсходнеславянскіх зямель, пры гэтым Полацку надавалася важнае значэнне. Кіеўск князь Аскольд разам са сваім братам Дзірам у 860-х гадах зрабіў паход на палачан і прынес м шмат бяды. Пераемнік Рурыка князь Алег у 882 годзе здолеў аб’яднаць паўночную і паўдневую Русь у адну дзяржаву са сталіцай у Кіеве.

У летапісе Полацк залічаны да гарадоў, дзе “седяху велиции князи, под Олгом суіе” ў апавяданні пра яго паход на Канстанцінопаль у 907 годзе. Упамінанне тут пра Полацк пацвярджае, што полацкая знаць і мясцовыя княз дзейнічалі, абапіраючыся на кіеўскага князя. Полацк у пачатку Х стагоддзя можна разглядаць як саюзніка Кіева. Горад на рэчцы Палата ў перыяд фарміравання старажытнарускай дзяржавы падтрымліваў кантакты з Кіевам. Даніна, што ішла ў Полацк ад грэкаў, выкарыстоўвалася на ўтрыманне полацкай дружыны, якая прымала ўдзел у гэтым удалым паходзе.

У апошняй трэці Х ст. у Полацку сядзеў незалежны ад Кіева і Ноўгарада князь Рагвалод. Яго зусім выключнае становішча сярод іншых княстваў летапісец падкрэсліў словамі “трымаў Полацкую зямлю і правіў ей”. Гэта сведчыць пра самастойнасць Полацка.

Відаць, мелі рацыю тыя гісторыкі, якія сцвярджалі, што а драматычных падзей 980 года Полацк ніколі не быў па уладай Кіева. Іншыя даследчыкі сцвярджаюць, што Полацк з сваей воласцю з’яўляліся горадам-дзяржавай. Горадам-дзяржавай таксама называюць Тураў.

У 980 годзе Уладзіміру Святаславічу, які быў таы наўгародскім князем і змагаўся з сваім братам Яраполкам за кіеўск трон, удалося захапіць Полацк. Рагвалод быў забіты, яго дачка Рагнеда прымусова стала жонкай Уладзіміра. Затым у роспачы Рагнеда зрабіла няўдалы замах на жыцце Уладзіміра была разам з сынам Ізяславам выдалена з Кіева ў Полацкую зямлю.

Уладзімір Святаславіч вымушаны быў узнавіць бацькаўшчыну Рагнеды, аддаўшы ей яе “отчину” – Полацкую зямлю. Сацыяльнай сілай, якая выражала мясцовыя палітычныя тэндэнцыі, з’яўлялася полацкае баярства. Адсюль вынікае, што ўступка была зроблена Уладзімірам гэтай рэальнай сіле ў Полацкім княстве.

Ізяслаў Уладзіміравіч з Рагнедай атрымаў спачатку Ізяслаўль (сучаснае Заслаўе), а затым, верагодна, быў запрошаны палачанамі княжыць у Полацк. Супраць гэтага не выступаў Уладзімір бо прыкладна тады, пасля хрышчэння Русі, кіеўскі князь, праводзячы адміністрацыйную рэформу, накіроўваў другіх сваіх сыноў у буйныя гарады ў якасці намеснікаў.

Знаходжанне Полацка ў склазе старажытнарускай дзяржавы было непрацяглым і нетрывалым. У адпаведнасці з уяўленнямі скандынаваў (варагаў) уся Кіеўская Русь у ХІ ст. падзялялася на тры часткі на чале з Ноўгарадам, Полацкам і Кіевам. Гэтыя гарады сапернічалі паміж сабой нават у галіне манументальнага дойлдства.

Пасля 1036г. уладу ў Кіеўскай Русі захоўвалі толькі дзве княскія галіны, сын Уладзіміра – Яраслаў Мудры ў Кіеве і праўнук Рагвалода – Брачыслаў Ізяславіч у Полацку. У ой час, калі ўсе іншыя землі на тэрыорыі старажытнарускай дзяржавы пераходзілі паводле старшынства да нашчадкаў Яраслава Мудрага, Полацк устойліва знаходзўся ў руках прадстаўнікоў мясцовага княскага роду. Добра вядомы ў старажытнай гісторыі Беларус князь Усяслаў Брачыславіч, які княжыў у Полацку з 1044 да 1101 г. Пры м Полацкае княства дасягнуа найбольшай магутнасці.

Адносіны памж Кіевам і Полацкам часта ўскладняліся ў ХІ ст. Полацк сапернічаў з Ноўгарадам і Смаленскам за суседнія раены. Калі ў першай палове ХІ ст. кіеўскія князі яшчэ стрымлівалі імкненне полацкага князя да адасаблення, дык у другой палове становішча змянілася і полацкі князь зрабіўся асноўным сапернікам Кіева. Пацверджаннем гэтага з’яўляецца Нямігская бітва, якая адбылася ў 1067г. паміж князямі Яраславічамі і полацкім князем Усяславам, пахоы Улазіміра Манамаха ў Полацкую зямлю.

Полацкія князі настойліва намагаліся пашырыць свае ўладанні, у першую чаргу, за кошт выгадна размешчаных тэрыторый, здаўна заселеных крывічамі. Перыядычныя спробы паўдневарускіх князеў прымусіць Полацк і Менск падпарадкоўвацца ўладзе Кіева прыводзілі да ваенных сутычак. Працягласць і ўпартасць барацьбы сведчаць, што полацка-менскія князі мелі моцную падтрымку ў сваім княстве.

25. Полоцкая земля в 12 – начале 13вв.

Пасля смерці Усяслава паміж яго сынамі (іх было шасцера) адбывалася міжусобная барацьба, у якую ўмешваліся іншыя князі. Менскі князь Глеб праводзіў палітыку ўзвышэння Менска і ўсю сваю энергію накіроўваў на ўмацаванне і пашырэнне межаў Менскага княства. Княжанне Глеба скончылася яго пляненнем кіеўскім князем Уладзімірам Манамахам (1119г.).

Аносіны паўдневарускх князеў з Полацкам у першай трэці ХІІ ст. працягвалі заставацца вельм вострымі. У 1129 годзе кіеўскі князь Мсціслаў вераломна захапіў за непадпарадкаванне полацкіх князеў з сем’ямі ў палон саслаў у Візантыю да свайго зяця імператара Іаана ІІ, дзе яны, па словах В.Н. Тацішчава, “з пахвалою служылі ў войску, якое ваявала супраць сарацін”. Да 1140 года полацкія княз, якія яшчэ заставаліся ў Візантыі, былі адпушчаны імператарам на радзіму, калі ўжо не было ў жывых Мсціслава і сепаратызм полацкіх князеў больш не турбаваў яго зяця Іаана ІІ. Высылка полацкіх князеў Мсціславам у Канстанцінопаль садзейнічала падтрыманню прамых культурных і рэлігійных сувязей Полацка з Візантыяй, што асабліва адчуваецца ў архітэктуры, манументальным жывапісе і прыкладным мастацтве. Да гэтага праз кіеўскіх правіцеляў полацкія князі знаходзліся ў некаторым сваяцтве з домам візантыйскіх імператараў.

У палітычным жыцці горада пэўнае значэнне мела веча – агульны сход палачан для вырашэння розных пытанняў. Гэта была пачатковая форма гарадскога самакіравання, ў той ці іншай ступені падуладнага мясцовай знаці. У пачатку ХІІ ст. роля веча ўзрасла настолькі, што яно актыўна вырашала пытанні вайны і міру, запрашала на трон у Полацк князеў і нярэдка праганяла іх з горада. Веча кантралявала дзейнасць князя і ажыццяўляла вышэйшы суд.

Веча абмяжоўвала ўладу князя, але не знішчала яе. Княская ўлада ў Полацку была значнай нават у перыяды найбольш актыўнай дзейнасці веча. Князь узначальваў ваенныя сілы, меў пры сабе дружыну, ажыццяўляў суд і ўнутранае кіраванне, мог заключаць мір. Полацкі князь раздаваў воласці на чале з гарадамі іншым князям-васалам.

У Полацку, як бадай, і ў іншых княствах, можна канстатаваць наяўнасць двоеўладзя ў сферы сацыяльна-палітычнага жыцця. Вечавы лад існаваў побач з княскай уладай (князь са сваімі памочнікамі па кіраванню).

У 1132г. полацкае веча выбрала сваім князем Васілька, які, відаць, вярнуўся з Канстанцінопаля. На пачатку 40-х гадоў ХІІ ст. уся Полацкая зямля, за выключэннем Копысі, зноў была пад уладай мясцовай дынастыі нашчадкаў Усяслава. Кіеўскія княз больш не раблі спроб падпарадкаваць сабе Полацк. Паўдневарускія князі цяпер аддавалі перавагу ўстанаўленню сваяцкіх сувязей з полацкімі князямі.

Высокае грамадскае становішча ў Полацку займаў епіскап. Ад імя князя і епіскапа пісаліся дагаворы, якія заключала полацкае веча, і а дакументаў прывешваліся іх пячаткі.

У другой палове ХІІ ст. палітычнае жыцце Полацка характарызавалася выступленнямі гараджан супраць непажадынх ім князеў і х прыхільнікаў, барацьбой варагуючых паміж сабой баярскіх груповак, зменай князеў мясцовай дынастыі на полацкім троне. Адно з выступленняў веча супраць князя ў 1158 г. узначаліла “братчына” (верагодна, арганізацыя купцоў).

У 1151 г. полацкае веча прагнала князя Рагвалода Барысавіча. На полацкі трон быў пасаджаны менскі князь Расціслаў Глебавіч. У 1158 г. (па летапісу 1159 г., паводле так званага ультрамартаўнага летазлічэння) Рагвалод Барысавч, карыстаючыся падтрымкай іншай знаці, зноў стаў прэтэндаваць на полацкі трон. У гэты час у Друцку адбылося выступленне супраць князя Глеба Расціславіча. Княскі двор і двары дружыннікаў былі разрабаваны. Сам князь уцек да бацькі ў Полацк. Аднак у самім Полацку адбылося выступленне гараджан, пачаўся народны рух (“мяцеж”, як сказана ў летапісе). Рагвалоду Барысавічу ўдалося завалодаць полацкім тронам. Расціслаў з дружынай накіраваўся а свайго брата Валадара ў Менск, спустошваючы па дарозе Полацкую воласць. Хутка скончылася кароткатэрміновае ўзвышэнне Менска.

Рагвало асадзіў і ўзяў Ізяслаў (Заслаўе), у якім паставіў свайго прыхільніка. У летапісах гаворыцца пра тры паходы Рагвалода Барысавіча на Расціслава Глебавіча да Менска (1158, 1160, 1161 гг.). Рагвалод не змог узяць горад і быў вымушаны заключыць мір з Расціславам. Пацярпеўшы паражэнне ў 1161 г. пад Гарадцом, Рагвалод вырашыў не вяртацца ў Полацк і ўцек у свае ўладанне Друцк. У Полацку стаў княжыць Усяслаў Васіькавіч, які быў да гэтага, відаць віцебскм князем.

У ХІІ ст. у Друцку абсталяваліся нашчадкі Усяслава – княз Барысавічы. Друцкае веча адыгрывала нямалую ролю ў палітычным жыцці не толькі Друцка, але аказвала ўплыў на ход падзей у Поацку. У 1180 г. у Друцку княжыў Глеб Рагвалодавіч – саюзнік смаленскіх князеў, якія варагавалі з чарнігаўскімі князямі. Супраць Друцка сумесна з чарнігаўскім войская выступілі дружыны з Полацка, Віцебска, Лагойска, што сведчыць аб міжусобнай барацьбе сярод полацкіх князеў.

У ХІІ ст. Полацкая зямля паводле адміністрацыйнай структуры складалася з удзельных княстваў Віцебскага, Менскага, Заслаўскага, Лагойскага і інш., у якіх улада, абмежаваная вечам, належала прадстаўнікам полацка-крывіцкай правячай дынастыі. Феадальная раздробленасць і бясконцыя княскія сваркі аслабдяді Полацкую зямлю.

Полацкай зямлі давялося весці цяжкую барацьбу з крыжакамі. Палачане сумесна з старажытналатышскімі і іншымі пляменамі змагаліся супраць нямецкіх рыцараў, уварваўшыхся ў Прыбалтыку. Латгалы і лівы, якія жылі па ніжняму цячэнню Заходняй Дзвіны, даўно плацілі даніну полацкаму князю і пастаўлялі яму дапаможнае войска. У землях латгалаў размяшчаліся гарады Кукенойс і Герцыке. Імі кіравалі васалы полацкага князя, якія ў перыяд феадальнай раздробленасці карысталіся значнай самастойнасцю.