Биоценоз және экожүйе

Биоценоз – бұл үш құрамнан - өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдер құрамынан тұратын жүйе. Мұндай жүйеде жекелеген түрлер, бір түрге жататын даралар жиынтығы мен түрлердің топтары, тиісінше, одақ үшін айрықша шығын келтірусіз, өзге топтармен алмасуы мүмкін, ал жүйенің өзі түрлер арасындағы антогонизм күштерінің теңесуі есебінен өмір сүреді. Қауымдастықтардың тұрақтылығы бір түолер санының екінші түрлермен сандық реттелісімен анықталады, ал оның мөлшері сыртқы себептерге – бірыңғай абиотикалық қасиеттері, яғни биотоптары бар аумақтардың көлеміне қатысты болады. Біртұтастықтағы қызметі арқылы биоценоз бен биотоп биогеоценоз немесе экологиялық жүйені құрады. Биоценоз шекарасы биотоп шекарасымен сәйкес келеді. Биотикалық қауымдастық – бұл оның құрамдас бөлігі болып саналатын бір түрге жататын даралар жиынтығына қарағанда ұйымдардың жоғары деңгейі.

Биоценоз күрделі ішкі құрылымға ие. Биоценоздердің түрлік және кеңістіктік құрылымдары бөліп көрсетіледі.

Қауымдастықтардың өмір сүруі үшін организмдер санының көлемі ғана емес, сонымен бірге түрлік алуандығы да аса маңызды. Түрлердің алуандығы бір түрге жататын даралар жиынтығы дауының тұрақтылық негізі, түрлер рарсындағы алуандық болып саналады. Бұдан көзделетіндей, бір түрге жататын даралар жиынтығы – экологиялық жүйенің негізгі бөлігі ретінде биоценоздің өмір сүру негізі болып саналады.

Биоценоздің түрлік құрылымы бірқатар факторларға қатысты түрлердің сандық арасалмағымен және түрлік алуандықпен саналады. Бұл жерде осындай жағдайларға бейімделген организмдер, өмірлік формалар өмірінің жойылуын сақтап қала алады.

Түрлік алуандық – бұл аталмыш қауымдастықтағы түрлер саны. Ол мекендейтін орта жағдайының алуандығымен өзара байланысты. Биотопта экологиялық талаптар бойынша өзіне қолайлы жағдайды организмдер неғұрлым көбірек табатын болса, онда түрлер соғұрлым көбірек орналасады. Саны бойынша иеленетін түрлер доминатты деп аталады немесе аталмыш қауымдастықтардың доминаттары деп аталады. Бірақ олардың ішінде онсыз

өзге түрлердің өмір сүре алмайтындары да бар. Олар эдифакторлар деп аталады.

Биоценоздегі түрлер белгілі бір кеңістіктік құрылымда, әсіресе оның өсімдік бөлігінде – фитоценоз түзеді. Ең алдымен баяу және тропикалық белдеулердегі ормандарда тік ярусты құрылыс дәл анықталады. Қабаттылық (ярустылық) өсімдіктерге жарық сәулесін неғұрлым толық пайдалануға мүмкіндік береді – жоғары қабаттағылар – жарық сүйетіндер, ал төменгі қабаттағылар – көлеңкеге төзімділер, ал ең төмендегілер жарықтың қалғанын ұстайтын көлеңкені сүйетін өсімдіктер.

Биоценоздің кеңістіктік құрылымындағы қабаттылықтан тыс мозаикалық - өсімдіктер мен жануарлар әлемінің көлбеу өзгеруі байқалады. Мозаикалық түрлердің алуандығына, олардың сандық өзара қатынасына, топырақ жағдайына байланысты болады. Мозаикалық жасанды түрде адамдардың ормандарды отауы нәтижесінде пайда болуы мүмкін.

Биоценоздердің түрлік құрылымы, биотоктағы түрлердің кеңістіктік бөлінуі көпшілік жағдайда түрлер арасындағы, бір түрге жататын даралар жиынтығы арасындағы өзара қарым-қатынастармен анықталады. [kgl].