Азақстан Республикасы салық жүйесінің қалыптасуы мен оны реформалау кезеңдері

Қазіргі күні біздің мемлекетіміз үшін салық жүйесі, оны реформа- лау мәселесі үлкен мәнге ие. Егемендік алған 20 жыл ішінде Қазақстан Республикасының салық жүйесі бірнеше өзгерістерге ұшырады. Шаруашылық байланыстарының үзілуі Қазақстанда барлық өндіріс мекемелерінің шаруашылығының төмендеуіне алып келді, шикізат өндірісіне бағытталған өндіріс-шаруашылық қызметтері зиян шекті, күйреуге ұшырап өндірістің тоқтауы инфляцияға алып келді. Қазақстан Республикасында әртүрлі меншік формалары пайда бол- ды, мүліктік құкықтарды бөлу және экономиканың тұрақты даму- ымен қамтамасыз ету керек болды. Осы және өзге де мәселелерді шешу Қазақстан Республикасының салық жүйесіне жүктелді. Айта кететін болсақ, мемлекеттік басқару жүйесінде көптеген өзгерістер жасалып, бірнеше заң жобалары қабылданды, оларға біршама өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Осы мәселелерді шешуден салық реформалары басталды. Салық реформасы салық салу жүйесінің қызмет ету жүйесін ауқымды қайта құру және оны басқару тетіктерін өзгерту дегеніміз салық қатынастарын шектеулі немесе түбегейлі қайта құруды білдіреді. Аталған қайта құру салық қатынастарының мемлекет дамуының экономикалық, әлеуметтік немесе саяси жағдайларының елеулі өзгерістерге ұшырауына сәйкес келмеуімен байланысты жүргізілді.

Кез келген салық реформасын жүргізу ел экономикасын дамытудың басым міндеттерін шешуге бағытталады. Ол мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін толтыру үшін салық түсімдерінің қажетті деңгейін қамтамасыз ете отырып, ұлттық экономиканы көтеруді мақсат етеді.

Салық кірістерінің қажетті көлемін қамтамасыз ету, салық жүйесінің фискалды қызметінің тиімділігіне тәуелді. Сондай- ақ экономикалық өрлеу көп ретте салық салу жүйесінің басқа қызметтерін, яғни реттеуші және ынталандырушы қызметтерін табысты жүзеге асырумен анықталады. Сондықтан салық реформалары, ең алдымен, салық жүйесі өзінің қызметтерін тиімді орындауымен тығыз байланысты

Экономикалық ғылым және тәжірибе салық реформаларының жалпы классификациясын ұсынған. Мазмұны бойынша салық реформалары жүйелік және құрылымдық реформаларға бөлінеді. Жүйелі салық реформасы кезінде бүкіл салық салу жүйесінің тұжырымдамалық және әдістемелік ережелерінің ауқымды құрылымдануы жүргізіледі. Бұл кезде салықтар тізбесі түбегейлі өзгереді, тікелей және жанама салықтардың ұзақ мерзімді басымдықтары белгіленеді.

Құрылымдық салық реформалары жалпы нысанда салықтар құрылымымен және салықты ұйымдастыруға байланысты салық салуды қайта құруды білдіреді. Салықты қайта құрулар ең бірінші, салық салу базасын анықтау бойынша, салық мөлшерлемелерін тағайындау, салық жеңілдіктерін ұсыну тетіктерін түбегейлі қайта құру бойынша өзгерістерді қамтамасыз етуге бағытталады.

Қазақстанның салық жүйесінің дамуы мен құрылуының саяси- құқықтық тарихын келесі кезеңдерге бөлуге болады:

Бірінші кезең (1991-1994 жж.) Қазақстан Республикасының салық жүйесінің негізі 1991 жылы қаланған, ол кезде КСРО- ның салық мәселелері бойынша құжаттар пакеті қызмет еткен. Әдеттегідей оның ережелерінің көбісі сол кездегі салық салудан ешқандай айырмашылығы болмады. Бірақ Қазақстанның тәуелсіздігіжарияланғаннан кейін, нарықтық қатынастардың қалыптаса бастау- ына қарай, салық жүйесі де өзгерді. Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 25 желтоқсанда қабылдаған «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.

1992 жылдың 1 қаңтарынан бастап бастап күшіне енген «Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы» заңына сәйкес келесі салықтар алынады: жалпы мемлекеттік салықтар; жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар. Бұл - еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі істердің бірі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске аса бастады. Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі; меншік түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі; шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізінде жүргізілуі т.б.

Осы жылдар ішінде салық заңдылығына өзгерістер енгізіліп отырды, бірақ олар жүйелі болған жоқ және өзінің бағыты бойынша нарықтық емес әкімшілік сипатта болады. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің саны көбейе берді, сонымен қатар салық салуға берілген жеңілдік түрлері де толассыз, ретсіз енгізілді. Бірінші кезең, аяғында салық заңдылығы жүйесіз жинақталған, бір-біріне қайшы келетін және бүкіл салық жүйесінің қызметін қиындататын, заңдар және ішкі заңдық актілерге айналды.

Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері айқын бекітілді.

Қабылданған Заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстан Республикасында:

13- жалпы мемлекеттік салықтар;

10- міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар;

18 - жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

Салықтардың жалпы саны 42-ге жетті. Оны негізінен пайдаға салынатын салык, табыс салығы, косылған кұнға салынатын салык және т.б.салықтар құрады.

Салық Заңының ел экономикасын реформалаудағы маңызы мен алар орны ерекше. Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа кұбылыста кездесетін ерекшеліктермен катар кемшіліктер де бұл заңда да болды. Яғни Қазақстан Республикасының алғашқы құрылған салық жүйесінде біркатар шешуін таппаған мәселелер, кемшіліктер менжетіспеушіліктер аз емес еді.

Әрине, бұл кемшіліктердің түрлі себептері де бар. Басты себеп, ол салық жүйесі құрылғанда елімізде жинақталған ғылыми немесе практикалық тәжірибе болмады. Салық қызметі органдарының да, салық төлеушілердің де мұндай жаңа бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Еліміздің алғаш кабылданған салық жүйесінде біз жоғарыда айтып кеткен дүниежүзілік тәжірибиеде қолданып келген салық принциптері сақталмады. Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге шамасы жетпеді. Ең бастысы салык жүйесінің өндірісті дамытуға ешкандай ыкпал етпеді, бюджет кірісін құраудағы өз рөлін жете атқара алмады, яғни салык көзі табыс немесе пайда емес, керісінше тұтыну болып табылды. Яғни салық санының көптігі, айналымды анықтаудың киындығы, шектен тыс дәлелсіз берілген салык жеңілдіктері, салык ставкаларының бір салык бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салудың негіздерінің ескерілмеуі және т.б. кемшіліктер салық жүйесін одан ары қарай реформалаудың қажет екенін айқын көрсетті.

Екінші кезең (1995-1998 жж.). Салық саясаты келесі бағыттармен ерекшеленеді:

- кәсіпкерлікті белсенді корғау;

- мемлекеттік бюджет тапшылығын азайту;

- косарланған салык салу тетігін болдырмау;

- салык салуда әділдікке жету;

- аз камтамасыз етілген азаматтарды әлеуметтік корғау;

- табыс алу көзінен тәуелсіз салық салудың бірыңғай шкаласын жасау;

- мемлекеттің ұлттық және аумақтық мүдделерін есепке алу;

- салық салу жүйесінің әлемдік тәжірбиесін пайдалануға тырысу.

Осы концепцияны іс жүзіне асырудағы бірінші кезеңді айқындаған

Қазақстан Республикасы Президентінің 24.04.95 жылы шығарған Заң күші бар «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Жарлығы болып табылады. Қазақстан Республикасында 1995 жылдың 1 шілдесінен бастап жаңа салық жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама болса да нарықтық қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірбеге мейлінше жақындатылған.

Енді бұрын қызмет еткен 42 түрлі салықтар мен алымдардың саны едәуір қысқартылып, жалпы салықтар мен алымдар саны 11- ге жеткізілген. Салықтың ең басты түрі болып табысқа салынатын салық,яғни пайда емес табыстан салық алынатын болды.

Салық салудың негізгі принциптері сақталып, салық салуда қарапайымдылық, әділеттілік, салыстырмалық принциптері біршама өз шешімін тапқан.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 21 желтоқсанындағы Заң күші бар «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Жарлығы 1996 жылдың 1 қаңтарынан бастап салық жүйесіне бірқатар өзгерістер енгізді. Енгізілген өзгерістер мен толықтырулардың қатарына мына төмендегілерді жатқызуға болады:

- салық салынбайтын аз мөлшерді анықтауда, ең төменгі жалақы орнына есептік көрсеткіш енгізілген;

- арнайы экономикалық аймақтарда тіркеліп, қызмет жасайтын заңды тұлғалар табыс салығын 20 пайыздық ставка бойынша төлейтін болады.

- заңды тұлғалардың жалақыға жұмсалатын шығындары шектеліп, белгіленген нормадан асқан жалақыға жұмсалған шығындарға салық салынады;

- жер қойнауын пайдаланушылардың барлығы Қазақстан Үкіметімен келісімшартқа тұрар алдында Бас салық инспекциясынан салықтық сараптамадан өтулері тиіс.

Салық жүйесінің бір орында өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс-тәжірбиелер, экономикасы дамыған елдердің тәжірбиелерін талдап-жиынтықтау барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып, бара-бара жақсара түсуі тиіс.

Үшінші кезең (1999-2001 жж.). Макроэкономикалық көрсет- кіштердің артуымен сипатталатын экономикалық өрлеудің басталуы, 2001 жылдың 12 маусында Қазақстан республикасының алғашқы салық кодексінің қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілуі.

Қабылданған салық кодексі жүйелі болып табылады. Салық кодексінде қосылған құн салығы, корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы сияқты негізгі салықтарды есептеу мен алу тетігі көп жағынан әлемдік тәжірибеге жақындады. Бұл кезең салық жүктемесін төмендету арқылы салық салу базасын кеңейтуге және еліміздің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған. Мысалы, әлеуметтік салықтың жалақының өсуіне қарай төмендеуі, қосымша құнға салық ставкасының 16%-дан 15%-ға төмендеуі, т.б. Бұл арада Үкімет салық ставкасының төмендеуінен болған ұтылыс сомасын,салық салу базасының көбеюінен болатын өсім есебінен еселеп жабу мақсатын көздеген болатын. Мұндай шара бір жағынан ел экономикасының дамуы мен кәсіпкерлікті, әсіресе, шағын және орта бизнесті дамытуға бағытталған. Жұмыс берушілердің жұмыскерлердің нақты жалақы деңгейін төмендетіп көрсетуі мемлекет үшін екі жақтан тиімсіз: біріншіден, жұмыскердің жалақысынан жеке табыс салығы ұсталынбайды, екінші жағынан жұмыс беруші көрсетілмеген жалақыдан әлеуметтік салық төлемейді. Міне осы себепті мемлекет жалақы төлеу бағытында болатын көлеңкелі экономика салдарларын азайтуға тырысуда. Сонымен қатар елімізді әлемнің дамыған елдері нарықты экономикалы ел деп тануына орай біз де салық жүйемізді шет мемлекеттердегідей деңгейге жақындатуымыз керек, бұл экономикалық қарым-қатынас пен іскерлік ортада сенімділік пен экономикалық қызығушылық ту- дырады.

Салық реформасының төртіншіі кезеңі (2002 жылдан 2008 жылға дейінгі аралық). Жаңа салық Кодексі қабылданып, іске қосылды.

4-ші кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі қабылданып, ол 2002 ж. 1 қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.

Бұл кезең де макроэкономикалык көрсеткіштердің артуымен си- патталатын экономикалық өрлеудің басталды, 2001 жылдың 12 ма- усымында Қазакстан республикасының алғашкы салык кодексінің қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді.

Бесіншіі кезең - Президентіміз Н. Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпанда «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың мақсаты» атты Қазақстан халқына жолдауында «Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттері мен сәйкестендіру қажет. Жаңа кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз калауынша түсіндірулерінен корғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салык төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс- әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек» деді. Осының негізінде2008 жылы 10 желтоксан күні жаңартылған Салык кодексі кабылданды.

Жаңартылған кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз калауынша түсіндірулерінен корғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салык төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек болды. Қазіргі кезде де салык жүйесінде саяси-кұкыктык калыптастыру процесі жалғасуда.

Салыктың реттеушілік маңызын ұлғайтумен және мемлекетпен шешілетін мәселелерге байланысты салык салудың реформалары тәжірибеден өткізілуде. Қазақстан Республикасы алдында үлкен мақсат тұр, ол - экономиканы жақсарту ғана емес, сонымен қатар бұл процестерді жандандыру факторы болып табылатын салык жүйесін құру.

Өте маңызды өзгерістер қатарына салық жүйесін реформалау жатқызылады. Мұндағы ең басты жетістік - жүйенің кеңейтілуі және бұл жүйеге көп төлемдер санының қосылуы. Қосылу себебі, біріншіден, мемлекеттің өзінің каржылык базасын катайту максатында, екіншіден, осы максатта әлеуметтік-экономикалык процестерге әсер ету тетігін үлкейту, күшейту кажеттілігінде болды. Өкінішке орай, бұл әрекет толық орындалмады. Салық жүйесінде салық салудың фискалдық бағытына қарай өтті, бұл бюджетке керекті каражат әкелмеді, ал салыктык реттеу және ынталандыру қызметтері тиімсіз құрылды, соның ішінде меншіктік төленбеген төлемдік баға жүйесі бәсекелестігі жоқ қатынастардың реттелмеушілігінен туындады.

Салық салу бойынша жүргізілетін реформалардың басты мәселесі - жалпымемлекеттік мәселелерді шешу үшін қажетті қаржы қаражаттарын алу мен экономикалық субъектілер үшін салық ауыртпалығының үйлесімділігін табу. Нарықтық қатынастарға өтуде оның әлеуметтік-экономикалық реттеуші қызметін трансформациялауға мемлекеттік ықпал ету орталықтандырылған тетік ретінде салықтың маңызын өсіруді қажет етеді. Бұл көбінесе жеке және заңды тұлғаларға салық салуды ретейтін құқықтық нормалардың өзгеруінде, салықтық-құқықтық қатынастардың субъектілерінің ортасында, салық төлеушілердің мәртебесінде, олардың салықтық құқықты бұзу бойынша жауапкершілігінде, сонымен қатар салықтың құқықтық құрылымында көрінеді.

Салық реформасы дамудың ұзақ әрі қайшылықты жолын өте отырып, Қазақстанның салық жүйесі қазіргі кезде реформаланудың маңызды сатысында. 2001-2008 жж. аралығында ҚР салық жүйесін тереңдете реформалауда бірқатар маңызды істер жүзеге асырылды.

2001 жылы қосылған құн салығының (ҚҚС) деңгейі 20%-дан 16%-ға дейін және әлеуметтік салық деңгейі 26%-дан 21%-ға дейін төмендетілді. 2001 жылдан бастап қолайлы экономикалық орта құруға, мемлекет пен салық төлеушінің көзқарастары барынша сай болуына,салықтық заңнаманың тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі (бұдан әрі - Салық кодексі) жұмыс істеуде. Мемлекет пен салық төлеушінің көзқарастарының өзара үйлесімділігін қамтамасыз ететін салық жүйесін құру мақсатында 2003 жылы салықтық заңнамаға елеулі өзгерістер енгізілді. Осылайша, 2004 жылғы 1 қаңтарынан бастап:

- жеке табыс салығының ең жоғары ставкасы салықтың аралық ставкаларының азаюымен бір мезгілде 30%-дан 20% дейін төмендеді;

- әлеуметтік салық ставкасының регрессивті шкаласы енгізілді, ең жоғары көлемі 20% және ең төменгісі 7% болды;

- қосымша құн салығы ставкасы 16-дан 15% дейін төмендетілді;

- отандық мұнай өңдеу зауыты (МӨЗ) және мұнай-химия өнеркәсібі кәсіпорындарының экспорт үшін жеткізілімін және жүктемесін қысқартуды ынталандыру үшін экспортталатын шикі мұнайға жаңа рента салығы енгізілді, оның төлемшілері өнім бөлімі туралы келісімшарт жасаған жер қойнауын өндірушілерді қоспағанда, экспортқа шикі мұнайды өткізетін жеке және заңды тұлғалар болып табылады;

- ғылыми өңдеу және ақпараттық технологиялар саласының арнайы экономикалық аймағында қызмет ететін мекемелер үшін, сонымен қатар халықаралық теңіз сауда портын дамыту мақсатында ерекше салық төлеу режимі қабылданды;

- кіші кәсіпкерлік субъектілері үшін жеке кәсіпкерлер патент бойынша жұмыс істей алатын табыстың шектік мөлшерінің 1,5 млн теңгеден 2,0 млн теңгеге дейін арттыру жолымен, сонымен қатар арнайы салықтық режимді қолданып қарапайым декларация негізінде салық төлеуге тиісті табыс градациясын өзгерту жолымен арнайы салықтық режимді қолдану ортасы кеңейтілді;

- Қазақстанның мұнай-химиялық саласының дамуын белсенділендіру және көмірсутек шикізатын қайта өндіретін қуаттардың құрылысына инвестицияларды жұмылдырудың қолайлы климатын құру мақсатында Қазақстан Республикасының жер қойнауынан алынатын мұнай мен газды қайта өңдеу жөніндегі экономиканың мұнай-химиялық саласында қызмет ететін мекемелер үшін жеңілдік режимі енгізілді;

корпоративті табыс салығы бойынша салық ставкалары бірнеше жыл бойында 30% деңгейінде сақталған жағдайда салық салынатын кірісті шегеру мен түзету жүйесін жетілдіру арқылы салық төлеушінің жүктемесін төмендетуге бағытталған бірқатар нормалар енгізілді,

Сыртқы сауданы одан әрі ырықтандыруға және әлемдік шаруашылық жүйесіне елді тартуға бағытталған сыртқы экономикалык реттеу үшін реформалар жалғастырылып, 2009 жылдан бастап нарыктык экономика талаптарына жауап беретін, экономикалық тұрақтандыруға бағытталған тұжырымдамалық жаңа салық жүйесі қабылданды. 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі жаңартылып Қазақстан Республикасының Кодексі колданыска енгізілді, ол экономиканы жаңғыртуға және әртараптандыруға, «көлеңкелі» бизнесті заңдастыруға ыкпал етуге бағытталған.

2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап, көптеген маңызды мәселелерді шешуге жол бастаған өзгерістер жаңартылған Салық кодексінде шешімін тапты:

- экономиканың шикізат емес секторына түсетін жалпы салық жүктемесін азайту;

- экономиканы жаңғыртуға және әртараптандыруға ықпал ететін жағдай жасау;

- салықтық әкімшілендіруді жетілдіру және салықтық рәсімдерді оңайлату есебінен бизнес жүргізу үшін жағдайды жақсарту.

Төмендегі нормалар Салық кодексінің барынша маңызды әрі концептуалдық негізгі тұстары болып табылады:

Салықтық жүктемені төмендету мақсатында 2009 жылдан бастап корпоративтік табыс салығының ставкасы 30%-дан 20%-ға дейін төмендеді.

Корпоративтік табыс салығының ставкасының төмендеуіне қосымша инвестициялық салық преференцияларын алу тәртібі айтарлықтай жеңілдетілді, инвестициялық салық преференцияла- ры корпоративтік табыс салығы бойынша ғана берілетін болады. Жеңілдік үш жылға дейінгі кезең ішінде инвестицияларды жедел шегеру нысанында қолданылады.

Сонымен бір мезгілде зияндарды өтеудің мерзімі 3 жылдан 10 жылға дейін ұзартылды, бұл инвестициялық жеңілдіктердің артықшылықтарын толығынан пайдалануға мүмкіндік береді;

2008 жылдан бастап қосылған құн салығының ставкасы 13%-дан 12%-да дейін төмендеді. 2009 жылдан бастап «дебетті» сальдо деп аталатын, яғни тауар беруші төлеген ҚҚС сомасының сатып алушы төлеген ҚҚС сомасынан асқанын қайтару туралы ереже енгізілді. Бұлшара салық төлеушінің тауар берушілерге төлеген, әсіресе, негізгі құралдарды жаңғырту мен жаңарту кезеңінде төлеген ҚҚС нысанындағы айналым құралдарын тоқтатып қоюды жоюға бағытталған.

Сонымен, қазіргі өтіп жаткан салык реформасы бойынша колданыста 13 салык түрі бар, жаңадан енгізілген тіркелген салык, экспортка рента салығы, біріңғай жер салығы, 5 алым түрі, 10 төлемакы түрлері жұмыс істейді.

Салыктык әкімшілендіру Қазакстан дамуының жаңа кезеңінің болмыстарымен сәйкестендірілді. Салыктык реформаның баска да бағыттарымен катар жаңа Салык кодексі тікелей әсері бар заң болуға тиіс екендігі накты айкындалды, бұл ретте ол әкімшілендірудің сапасы мен салык төлеушілердің мүдделерін үйлестіруі тиіс. Осымен байланысты, Салык кодексіне салык салу саясатындағы нормативтік кұқықтык актілер бойынша толықтырулар енгізілді, салық рәсімдері оңайлатылды.